Awst 2020 / Rhifyn 691

Prif Erthygl

Brexit a’r bygythiad i ddatganoli: beth yw ffynonellau gobaith?

Ydi Brexit yn bygwth datganoli? Mae’r ateb, fe dybiaf, yn dibynnu are eich dehongliad o arwyddocâd y bleidlais o blaid ymadael â’r Undeb Ewropeaidd. Yn sicr nid oes unrhyw gysylltiad o angenrheidrwydd rhwng drwgdybiaeth o’r UE a chefnogaeth i ddatganoli. Onid oedd Plaid Cymru yn ôl yn y 1970au – gyda Saunders Lewis a Dafydd Wigley yn eithriadau – yn gryf yn erbyn aelodaeth o’r hyn a elwid bryd hynny’n Farchnad Gyffredin?

Ers 23 Mehefin 2016 mae ’na lawer ar y chwith Brydeinig wedi ceisio dadlau mai dosbarth cymdeithasol sy’n egluro canlyniad y refferendwm. Dyma, meddan nhw, brotest y left behinds bondigrybwyll yn erbyn sgileffeithiau globaleiddio. O dderbyn hyn, nid oes unrhyw reswm i gredu fod Brexit felly yn unrhyw fath o fygythiad einioes i fodolaeth Senedd a Llywodraeth Cymru.

Hyd at yn gymharol ddiweddar roedd rhai o’r Brexitwyr eu hunain yn honni y byddai ymadael â’r UE yn arwain at drosglwyddo grymoedd o Frwsel i Gaerdydd. Sgersli bilîf...

Richard Wyn Jones

Mwy

Cwrs y byd

Cydraddoldeb barddol

Mae angen cynhyrfu’r dyfroedd llenyddol ac addysgol bob hyn a hyn. Yn enwedig pan fo pobol ifanc yn gwneud hynny. Gwastraff ar y fraint o fod yn ifanc yw peidio cicio yn erbyn y tresi. Da gan hynny oedd gweld Iestyn Tyne, bardd cadeiriol yr Urdd y llynedd, yn rhoi swaden i CBAC am benderfynu mai cerdd gan un bardd benywaidd yn unig fyddai’n ymddangos ar y rhestr o ddeg cerdd a astudiwyd yn uned farddoniaeth arholiad Cymraeg TGAU eleni. Cystal imi nodi’r beirdd ar y cychwyn fel hyn: Gerallt Lloyd Owen; Hywel Griffiths; Gwenallt; Myrddin ap Dafydd; Iwan Llwyd; Emyr Lewis; Rhys Iorwerth; Aneirin Karadog; R. Williams Parry; Mererid Hopwood. Yn wahanol i Iestyn, cael fy siomi ar yr ochr orau gan y dewis wnes i. Tybiaf ei fod yn cwmpasu’r hen a’r newydd yn syndod o dda.
Wrth gwrs, nid dyna oedd pwynt Iestyn. Tangynrychiolaeth merched oedd un o’i brif gwynion. A chŵyn resymol ydi hi hefyd. Dyw un allan o ddeg ddim yn deg.

Vaughan Hughes

Mwy

O’r Alban

Annibyniaeth yr Alban yn agosáu?

Bydd hyn yn ymddangos yn sinigaidd: gwnaeth y pla les mawr i Nicola Sturgeon. Ac eithrio’r adeg pan fu’n rhaid i’r Prif Swyddog Meddygol, Catherine Calderwood, ymddiswyddo am beidio â gwneud yr hyn yr oedd hi’n gofyn i bawb arall ei wneud, mae’r mwyafrif o bleidleiswyr yr Alban yn canmol y modd mae Sturgeon wedi trin y pla. Yn ôl pôl Panelbase roedd 74% yn dweud ei bod hi’n gwneud joban dda a dim ond 14% oedd yn feirniadol ohoni. Gwahanol iawn oedd eu hymateb i berfformiad Boris Johnson: 61% yn feirniadol ohono a 21% yn unig yn ei ganmol.

Fedr Sturgeon ddim cuddio ei diffyg amynedd â’r rhai sy’n mynnu llusgo gwleidyddiaeth i mewn i ymateb Llywodraeth yr Alban i’r coronafirws. Ond ar yr un pryd bydd barn y bobl yn gysur ac yn galondid iddi. Bu’r SNP yn ymwybodol ers tro byd mai dangos gallu’r blaid i lywodraethu’n effeithiol fyddai’r ffordd orau o ddangos sut y gallai’r Alban ofalu amdani ei hun yn gyfan gwbl.

Will Patterson

Mwy

Catrin sy'n dweud

Ofni creu cenhedlaeth goll

Ambell waith fe ddaw rhaglen neu gyfres deledu sydd wedi ei hamseru jyst yn berffaith. Ar adegau o’r fath, gwaith ymchwil comisiynwyr ac amserlenwyr sy’n cael y clod yn aml, ond yn bennaf mae’n ganlyniad i ddawn awduron hirben – pobl fel Russell T. Davies, awdur y gyfres ddrama Years and Years. Ei gamp oedd rhagweld i’r dim fygythiad poblyddiaeth asgell-dde a newid hinsawdd yn y dyfodol. Yn yr un modd, roedd Pen Talar hanesyddol Ed Thomas a’r diweddar Siôn Eirian yn cynnig neges oesol am dwf hyder gwleidyddol a newidiadau cymdeithasol Cymru.
Ond weithiau mae’r cyd-daro cyfoes yma yn digwydd ar hap a damwain: amgylchiadau na fyddai neb wedi eu rhagweld flwyddyn neu ddwy ynghynt wrth gomisiynu cynnwys neu bennu dyddiad darlledu, nawr yn golygu bod y cynnyrch yn fwy perthnasol nag y byddid erioed wedi dychmygu. Ac fel yna’n union y bu hi, i mi, gyda Normal People, y gyfres ddrama deledu ddiweddar a addaswyd o nofel ‘dyfod i oed’ y Wyddeles Sally Rooney.

Catrin Evans

Mwy

Albwm gorau Endaf Emlyn?

Doedd ’na ddim record debyg i Dawnsionara pan ddaeth hi allan yn 1981 a does dim un wedi bod ers hynny yn fy marn i. Roedd y record, sy’n un o’r tri albwm o waith Endaf Emlyn sydd wedi’u rhyddhau’n ddigidol yn ddiweddar gan Sain, fel pe bai wedi dod o blaned arall. Dyna i chi’r teitl ei hun – cyfuniad o ddau air yn llithro oddi ar y tafod mor ddiog â’r dawnsio digyfeiriad yr oedd y gân yn ei ddisgrifio. Gair dieithr, ‘dinesig’ ar record hir a oedd yn cynnig golwg newydd trwy gyfrwng yr iaith ar y byd newydd ôl-fodern y tu hwnt i ffiniau’r Fro Gymraeg: byd o fasgynhyrchu a chyfathrebu byd-eang, geiriau benthyg ac idiomau estron, anghyfarwydd. Byd lle’r oedd y siwrna’n ôl i Lŷn yn teimlo’n llawer pellach na’r un i Efrog Newydd. Byd mor bell i ffwrdd o gefn gwlad Salem ag y gallai rhywun ei ddychmygu.

Pwyll Ap Siôn

Mwy

Elizabeth Watkin-Jones – storïwr wrth reddf

Yn 2016 bu arddangosfa yn Amgueddfa Forwrol Llŷn, Nefyn, o hanes bywyd a gwaith yr awdur plant Elizabeth Watkin-Jones (1887–1966). Er pan oeddwn i’n hogan, roeddwn wedi penfeddwi ar nofelau’r ferch i gapten llong, a chefais bleser di-ben-draw yn paratoi’r arddangosfa gyda Lleucu Fflur Jones ac yn casglu ynghyd lawysgrifau, ffotograffau, atgofion a chreiriau. Gwyddwn fod y teipiadur yr ysgrifennodd ei holl nofelau arno mewn tŷ ym Morfa Nefyn, a chofiaf grio pan ffoniodd y sawl a oedd wedi’i etifeddu a dweud na chaem ei fenthyg o. Digwyddiad a drefnwyd i gyd-fynd â’r arddangosfa (na ddaeth llawer i’w gweld wedi’r holl waith, gan beri imi grio dipyn mwy) oedd darlith gan Dr Siwan Rosser dan y teitl ‘I ble’r aeth Luned Bengoch?’ Wel os bu cwestiwn erioed a darodd dant gyda darllenwyr hwnnw oedd o, a daeth y ffans yn eu degau i wrando arni’n traddodi. Oedd, roedd swyn o hyd yn yr enw.

Meinir Pierce Jones

Mwy

Cip ar weddill rhifyn Awst

Llacio’r cyfyngiadau – ofn v. rheswm – Catrin Elis Williams

Sut y siglwyd y Gaeltacht gan y Pla – Bethan Kilfoil

Arlywydd Belarws, neu Mr Tri y Cant – Dafydd ab Iago

Cwmpasu ‘Pawb’: holi Betsan Powys – Menna Baines

Hanes Cymru i’ch ffôn – Rhodri Clark

Siôn Eirian a’r Terra Incognito – Gerwyn Wiliams

Cylch o wydr lliw – stori newydd gan Sian Northey

Cofio Glyn O. Phillips – Haydn E. Edwards

Mwy

Darllen am ddim

Tsieina – aeth y byd yn fwy peryglus

Bu’n fis gofidus. Llongau rhyfel UDA a Tsieina yn sgyrnygu ar ei gilydd ym Môr De Tsieina a’r Ysgrifennydd Gwladol, Mike Pompeo, yn dweud ei bod hi’n ‘hanfodol ein bod yn taro’n ôl yn erbyn bygythiad y Blaid Gomiwnyddol Tsieineaidd’; Tsieina yn mynnu eto mai rhan o Tsieina yw Taiwan, a’r ynys honno’n ethol arlywydd sy’n gwrthod yr honiad hwnnw’n llwyr ac yn cryfhau ei luoedd arfog er mwyn gwarchod ei annibyniaeth; llywodraeth UDA yn ‘arswydo’ wrth weld y cynnydd yn arfau niwclear Tsieina; cyllideb byddin enfawr Tsieina yn cynyddu ‘yn wyneb bygythiadau UDA’; uchel swyddogion yr Undeb Ewropeaidd yn rhybuddio ynglŷn â pherygl ein dibyniaeth economaidd ar Tsieina; Prydain yn dilyn llwybr UDA ac yn gwahardd cwmni Tsieineaidd Huawei rhag bod yn rhan o’i rhwydweithiau 5G rhag i lywodraeth Tsieina eu defnyddio i glustfeinio ar gyfrinachau’r wlad; Trump yn bygwth atal teithebau i bob aelod o Blaid Gomiwnyddol Tsieina a’u teuluoedd ac yn bwrw ergyd lem i economi Hong Kong trwy ddiddymu ei statws masnachu arbennig efo’r UD.

Maddeuwch y catalog hwn ond dim ond wrth ystyried y pethau hyn, ac eraill, gyda’i gilydd y mae rhywun yn sylweddoli lle cymaint mwy peryglus yw’r byd erbyn hyn nag ydoedd cyn Covid-19.

Cyn Covid, roedd Tsieina eisoes yn ceisio adfer ei safle yn y byd ac adfer ei lle fel y wlad fwyaf grymus yn nwyrain Asia. Bellach, a hithau’n ymddangos fel petai hi wedi trechu’r firws, tra mae pwerau mawr y Gorllewin yn cloffi, mae’r blys i adennill ei lle haeddiannol yn gryfach fyth. Ond mae hynny’n ennyn yr adwaith mwyaf gwrth-Tsieineaidd a welwyd yn y Gorllewin ers cyn y 1970au.

Pam y mae dymuniad Tsieina i weld ei dylanwad yn y byd yn adlewyrchu ei maint a’i heconomi yn peri’r fath adwaith yn y Gorllewin?

Karl Davies

Darllen am ddim