Ar ddiwedd ei fersiwn ffilm o’r ddrama Macbeth (Gorsedd Waed neu Kumonosu-jō yn y gwreiddiol Japanaeg), mae gan y cyfarwyddwr, Akira Kurosawa, olygfa o’r gwrtharwr yn wynebu ei dynged yn unig o flaen fforest o filwyr y gelyn. Mae ei arfwisg bren eisoes yn llawn saethau a niwl Mynydd Fuji yn amgylchynu ei goesau. Fe’m hatgoffwyd o’r ddelwedd gan lun NASA o’i Lloeren Haul Parker yn agosáu at wyneb yr haul. Antena’r llong yw’r saethau, wal dân wyneb yr haul yw byddin y gelyn a thafodau tanllyd yr haul yw’r niwl sy’n bygwth llyncu’r lloeren. Rhithwir yw’r ddelwedd, wrth gwrs. Nid oes ffotograffydd i dynnu llun y lloeren Parker bellennig. Mae NASA wedi gosod llun o’r lloeren yn erbyn delwedd ddramatig ein seren. Ym mis Hydref cyrhaeddodd Parker o fewn 15.4 miliwn milltir i wyneb yr haul – yr agosaf erioed i wrthrych o waith ddod ato.
Chwefror 2020 / Rhifyn 685
Hiraeth creadigol
– gwaith Stephen John Owen
Mae Stephen John Owen, y gwelir ei waith yn Oriel Plas Glyn-y-weddw ar hyn o bryd, yn artist sy’n tynnu’n gryf ar ei fagwraeth am ysbrydoliaeth. Mae’r rhan fwyaf o’r bobl sydd yn ei luniau yn perthyn i oes sydd wedi mynd heibio, ond maent yn parhau’n fyw iawn iddo ef. Chwarelwyr a thyddynwyr yn mynd o gwmpas eu pethau yw llawer ohonynt, pobl debyg i’r rhai y cofia’u gweld yn y 1960au a’r 1970au wrth iddo dyfu i fyny ym Môn ac Arfon.
‘Cofi dre go iawn o’dd mam. A ’nhad o Sir Fôn. O Borth Swtan,’ meddai. ‘Yn Sgubor Goch, C’narfon, ges i ’ngeni, a symud wedyn i Borth Swtan at Nain a Taid. Tyddyn bach o’dd ganddyn nhw, mewn llecyn braf uwchben y traeth. A fanno fues i nes o’n i’n chwech oed. Symud yn ôl i G’narfon wedyn am bod Nain Dre yn wael. O’n i’n nabod neb pan symudon ni’n ôl i’r dre.’
Gadael Ewrop
Mae’r Undeb Ewropeaidd yn drefn driphlyg: mae’n drefn economaidd, ac fe gymer o leiaf flwyddyn arall i Brydain ymadael â’r drefn honno; mae’n drefn gyfreithiol, ac er i Brydain ddechrau gadael honno ar ddiwedd mis Ionawr, trosglwyddir yr holl ddeddfwriaeth Ewropeaidd i gyfraith Lloegr, a dim ond yn dameidiog a thros amser y gwelir newid; mae’n drefn wleidyddol hefyd, a dyna’r drefn y ffarweliodd Prydain â hi yn gyfan gwbl am hanner nos (amser Brwsel) ar 31 Ionawr.
Dau sefydliad o fewn y drefn wleidyddol Ewropeaidd sy’n cyfiawnhau ei galw’n drefn ddemocrataidd. Y cyntaf yw Cyngor y Gweinidogion a fu’n cynnig math o gynrychiolaeth anuniongyrchol iawn yn Ewrop i ni fel dinasyddion Prydeinig drwy Brif Weinidog y Deyrnas Gyfunol a’i lywodraeth. Yr ail yw Senedd Ewrop a fu’n cynnig cynrychiolaeth uniongyrchol i ni fel dinasyddion Ewropeaidd. Ni fydd Prif Weinidog Prydain bellach yn mynychu Cyngor y Gweinidogion; ac fe ddychwelodd ein haelodau etholedig am y tro olaf o Senedd Ewrop.
Traddwraig
Dydi nostalgia ddim be fuodd o, chwedl yr hen jôc, ond dyma ddechrau tybio fod hynny’n wir o weld y cynnydd ym mhoblogrwydd mudiad y #TradWife. Chwiliwch am yr hashnod a byddwch yn barod am sioc go hyll. Dydi hoffter o ddillad Cath Kidston, pobi cacen bob hyn a hyn a chael ambell i gelficyn retro ddim yn chwarter digon i’r ‘traddwragedd’ yma. Na, mae’n rhaid inni ffetisheiddio’r 1950au yn llwyr er mwyn bod yn eu giang nhw – tasan ni’n dymuno hynny, wrth gwrs. Er mwyn bod yn ‘draddwraig’ mae’n rhaid aros adra, peidio gweithio tu allan i’r tŷ a’n darostwng ein hunain i’n gwŷr bob amser am mai nhw yw aelodau pwysicaf y teulu. Rŵan, pawb at y peth y bo ydi’r ymateb i’r ddau gyntaf, ond… ymddarostwng? I’r gŵr?
Y llwythol a’r teuluol – holi Daf James
Does dim dwywaith mai Llwyth yw un o ddramâu Cymraeg pwysicaf y cyfnod diweddar. Cafodd y ddrama, sy’n dilyn criw o ffrindiau hoyw ar noson allan remp yng Nghaerdydd ar derfyn gêm rygbi ryngwladol, ymateb gwych gan gynulleidfaoedd ledled Cymru a thu hwnt.
Cafodd Daf James, yr awdur, ei syfrdanu gan yr ymateb, a dywed i’r posibilrwydd o greu drama arall am yr un cymeriadau fod yng nghefn ei feddwl fyth ers hynny. Ac yntau wedi tynnu ar nifer o brofiadau personol yn Llwyth, ac ar ei berthynas â sawl un o’i ffrindiau, teimlai fod potensial i ail-ymweld â’r bechgyn mewn cyfnod diweddarach yn eu hanes. Dyna, felly, yw Tylwyth – hanes yr un bechgyn yn ôl yng nghwmni ei gilydd, a hwythau ddeng mlynedd yn hŷn, ac unwaith eto mae yma elfennau hunangofiannol cryf.
Y newid mwyaf sydd wedi digwydd ym mywyd Daf ei hun ers iddo ysgrifennu Llwyth yw ei fod wedi cael partner ac wedi mabwysiadu dau o blant.
Yma o Hyd ac o hyd ac o hyd
O wybod cyn lleied o ddiddordeb sydd gan y cyfryngau Prydeinig yng Nghymru ac mewn Cymreictod fe gefais i fy siomi ar yr ochr orau gan y sylw a roddwyd i’r newydd fod Dafydd Iwan wedi cyrraedd Rhif Un yn siartiau iTunes. Yn y broses rhoddodd ‘Yma o Hyd’ chwip din i recordiau diweddaraf y rapiwr o Sais, Stormzy, a’r Sgotyn soniarus Lewis Capaldi, dau sydd wedi cyrraedd yr uchelfannau yn y ganrif hon.
Mewn canrif flaenorol, wrth reswm, y cydiodd ‘Yma o Hyd’ gyntaf. Cofiaf hyd heddiw fod mewn gig gan Dafydd ac Ar Log yn sgubor Tafarn y Rhos yn ystod Eisteddfod Genedlaethol Llangefni yn 1983. Newydd gael ei recordio oedd y gân. Mae’n bosib fy mod i wedi ei chlywed eisoes. Ond hwnnw oedd y tro cyntaf imi fod yn bresennol mewn perfformiad ohoni. Meddiannwyd y gynulleidfa – a minnau – gan rym ac angerdd Dafydd a’i gân.
Pan gyll y call...
Meddyliau wedi’r etholiad
Pan ddaeth y diwedd, fe ddaeth yn arswydus o sydyn. Am rai misoedd dros yr haf a dechrau’r hydref y llynedd roedd hi’n ymddangos yn bosib na fyddai’r Brecsitwyr yn llwyddo i gael y maen i’r wal wedi’r cyfan. Wrth iddynt gael eu gorfodi i symud o haniaeth ac ystrydeb sloganau megis ‘take back control’ i drafod manylion y math o berthynas y mae’r Deyrnas Gyfunol yn ei deisyfu â’i chymdogion, fe ddechreuodd y tensiynau mewnol a’r gwrthddywediadau sylfaenol sy’n nodweddu’r glymblaid ‘Gadael’ frigo i’r wyneb. Ac am gyfnod roedd y parlys seneddol a grëwyd gan hyn yn bygwth esgor ar y cyfle i gynnal ail refferendwm er mwyn cadarnhau penderfyniad 2016 a rhoi sêl bendith ar delerau unrhyw Gytundeb Ymadael. Pe byddai hynny wedi digwydd, dim ond rhywun dewr iawn fyddai wedi proffwydo’r canlyniad. Ond o leiaf roedd posibilrwydd y gallasai fod wedi profi’n wahanol i’r tro diwethaf.
Ond na, nid felly y bu. Am resymau sydd ar hyn o bryd yn parhau braidd yn aneglur – a gobeithio’n wir y bydd rhywun yn llwyddo i ddwyn perswâd ar Guto Bebb i roi pin ar bapur i gofnodi’r holl hanes o’i fangre unigryw ac awdurdodol yntau (Amdani Guto!) – y glymblaid a oedd am gynnig ail gyfle i ddwys-ystyried y penderfyniad pwysicaf yn hanes diweddar y wladwriaeth a brofodd yn fwyaf brau.
Mae’n gwbl amlwg pam yr oedd y Ceidwadwyr mor awyddus i alw etholiad cyffredinol. Roedd Brexit mewn perygl o golli pob momentwm. O gynnal etholiad fe ellid dychwelyd at sloganau bas – ‘Get Brexit done’ – heb orfod poeni am drafod y math o fanylion tyngedfennol a oedd wedi profi’n ffasiwn faen tramgwydd. Bu’r Brecsitwyr yn well o lawer am ymgyrchu nag am lywodraethu neu negodi, felly pa well ffordd o ailgynnau’r tân na galw etholiad cyffredinol ac ymgyrchu yn erbyn Marcsiaeth, mewnfudwyr a – Duw a’n gwaredo – y ‘sefydliad gwleidyddol’?
Cip ar weddill Rhifyn Chwefror
Trump a’r ‘cyfiawnhad’ dros ladd cadfridog – Iolo ap Dafydd
Penio peryglus – pêl-droed a dementia – Don Williams
Sant newydd Casnewydd – Andrew Misell
Llyncu celwyddau – Dafydd Fôn Williams
Blwyddyn Beethoven – dechrau da – Geraint Lewis
Cofio Ioan Roberts – Alun Ffred Jones
Wyt Ionawr yn oer – a hir a llwm – Elin Llwyd Morgan
…a llawer mwy. Mynnwch eich copi yn awr.