Chwefror 2021 / Rhifyn 697

Os gwelsoch chi’r ffilm Philomena, mi fyddwch yn gyfarwydd â’r stori yma. Mae’r ffilm – gyda Judi Dench a Steve Coogan – yn seiliedig ar hanes gwir Philomena Lee, Gwyddeles a dreuliodd hanner can mlynedd yn ceisio dod o hyd i’r mab a aned iddi yn ei harddegau, ac a fabwysiadwyd yn fabi.

Wna i ddim datgelu’r stori i gyd i’r rhai ohonoch chi sydd heb weld y ffilm – dim ond eich paratoi i wylo dagrau’n lli.

‘Pennod dywyll, anodd a chywilyddus yn hanes Iwerddon’ – geiriau’r Taoiseach Micheál Martin ar 13 Ionawr. Roedd o’n annerch y Dáil y diwrnod ar ôl i’r adroddiad ar Gartrefi Mamau a Babanod gael ei gyhoeddi, ac yn cynnig ymddiheuriad cyhoeddus i bawb yr effeithiwyd arnynt. Dyma’r adroddiad diweddaraf i olrhain y ffyrdd amrywiol y cafodd merched a phlant y wlad hon eu cam-drin a’u hesgeuluso dros y blynyddoedd.

Y tro yma, deunaw o Gartrefi Mamau a Babanod, sydd wedi bod dan y chwyddwydr.

Mae murlun ac arno’r geiriau ‘The Future is Europe’ yn sefyll ger fy nghartref ym Mrwsel. Heddiw, i mi, mae eironi brathog i’r geiriau. Nid yr Undeb Ewropeaidd mo dyfodol Cymru bellach wrth inni gefnu ar y sefydliad sydd wedi cyfoethogi ein bywydau ers bron i hanner canrif.

Daeth Ewrop yn ail gartref diwylliannol ac ysbrydol i’r Gymraes hon. Fe’m croesawyd â breichiau agored gan ddinasoedd Madrid, Lwcsembwrg a Brwsel lle bûm yn byw, a bydd darnau ohonof yn perthyn am byth i’r cilfachau hynny. Yr UE, a’r rhyddid llwyr i symud, astudio a gweithio yn ei gwledydd godidog, a hwylusodd y profiad. Yn naturiol, mae Brexit a’i rwystrau yn brifo.

Nid canu mawl yr UE na lambastio Brexit yw fy mwriad yma. Yn wir, er y darogan gwae, cafwyd cytundeb masnach mewn pryd gan ddod â’r cyfnod pontio i ben yn ddigon di-gythrwfl, ac mae Covid-19 yn llawer mwy o gysgod dros ein ffordd o fyw ar hyn o bryd. Ond, waeth beth oedd ein safiad ar Brexit, annoeth fyddai colli cyfle i fyfyrio ar ddiwedd cyfnod sydd wedi agor briw eger ar feinwe gwleidyddol a chymdeithasol ein cenedl, ac sy’n bygwth gadael craith barhaol ar ein democratiaeth a’n bri rhyngwladol.

Cafwyd cytundeb noswyl Nadolig a chonsensws ar y materion sydd wedi hollti barn ers misoedd, yn cynnwys trafnidiaeth, cyfraith a threfn, egni a physgodfeydd. Gall masnachu di-gwota a di-dariff barhau, gan esmwytho pryderon busnesau Cymru sy’n anfon 61% o’u hallforion i wledydd Ewrop. Ond does dim osgoi’r gwirionedd mai codi rhwystrau newydd a wna’r cytundeb ar ffurf datganiadau tollau dyrys a gwiriadau ar darddiad a diogelwch nwyddau ar y ffin. Gallai’r rhwystrau fod yn hoelen olaf yn arch rhai busnesau sydd eisoes yn gwegian dan effeithiau’r pandemig. 

Cofio Osian Ellis (1928–2021)

Yn Gymro i’r carn, bu ar frig y proffesiwn cerdd am flynyddoedd lawer gan ganu’r delyn ar lwyfannau mawr y byd. Byddai Osian, ‘Brenin y telynorion’, hefyd yn canu’r organ yng Nghapel Cymraeg Chiltern Street, Llundain, ar y Sul.

Ganed ef yn Ffynnongroyw, ond fe’i magwyd yn Ninbych, yn fab i’r Gweinidog Wesle, y Parchedig T.G. Ellis, a’i athrawes delyn gyntaf oedd Alwena Roberts (Telynores Iâl). Astudiodd ymhellach gyda Gwendolen Mason yn yr Academi Gerdd Frenhinol yn Llundain, a bu’n Athro’r Delyn yno o 1959 hyd 1989. Ar ddechrau ei yrfa, ymddangosai mewn rhaglenni radio a theledu yng Nghymru, megis Noson Lawen a Croeso, a pherfformiodd droeon gydag actorion enwog, yn eu plith Dame Peggy Aschcroft, Hugh Griffith a Richard Burton.

Fel telynor gorau ac amlycaf ei gyfnod, ac fel athro telyn, cyfansoddwr, canwr penillion ac ysgolhaig, cyfrannodd yn helaeth i gerddoriaeth werin y genedl yn ogystal â cherddoriaeth glasurol Ewropeaidd.