Lansiwyd y platfform digidol newydd AM ar fore Llun yng nghanol mis Mawrth, ddyddiau’n unig cyn i oblygiadau’r firws Covid-19 ein gwneud yn genedl o feudwyaid. O straeon newyddion ar wefannau’r NME a’r BBC i drydariadau gan actorion ac Aelodau Cynulliad, roedd yn amlwg fod popeth ynglŷn â lansiad y fenter wedi ei drefnu a’i amseru i lifo mor llyfn â phosib. Heb os, dyma fenter sydd o ddifri. A pham lai? Mae’n hen bryd cael llwyfan digidol ar gyfer gwaith unigolion, grwpiau a chwmnïau sy’n gweithio ym myd y celfyddydau yng Nghymru mewn ystod eang o gyfryngau, genres ac ieithoedd. Ac mae llwyddiannau PYST, yr asiantaeth gerddoriaeth sy’n gweithredu o Gaerdydd, yn sail dda ar gyfer llwyddiant yr ap newydd. Mae’r cwmni wedi gwneud mwy dros gerddoriaeth ysgafn Cymru o fewn y wlad ac yn rhyngwladol nag y gallai unrhyw un fod wedi dychmygu pan lansiwyd ef yn 2016. Ond a ydi’r elfennau hyn yn cyfuno i greu rhywbeth a fydd o werth yn y tymor hir?
Ebrill 2020 / Rhifyn 687
Prifysgol Abertawe – cyfannu’r cenedlaethau
Diwrnod nodweddiadol o Abertawe oedd e. Roedd yn arllwys y glaw, a’r gwynt yn chwipio i’m hwyneb gan dreial dwgyd fy het a’i chwythu i’r bae. Cyn i fi ddod i Goleg y Brifysgol roedd fy mam wedi treial fy nysgu sut i stilo fy nghrysau. Ond wedi ychydig o fisoedd o wastraffu fy amser wrth y dasg sylweddolais nad oedd llawer o bwynt i’m hymdrechion. Roedd rhaid gwisgo siwmper y rhan fwyaf o’r amser ta beth yn Abertawe! Wel dyna fy esgus i.
Dychwelais ar yr achlysur hwn i weld fy nau fab yn derbyn eu graddau meistr. A’r eiliad honno, wedi’r seremonïau ac ar drothwy canmlwyddiant y sefydliad, y gwnaeth e fy nharo i’n iawn taw dyma’r drydedd genhedlaeth o’r teulu i astudio yma.
Fy negawd yn y Senedd
Wel, sut brofiad oedd o? Dyna’n fras y cwestiwn gan y golygyddion; cwestiwn tipyn yn wahanol i’r un cyson ers cyn y Dolig sef ‘Wyt ti’n gweld ei golli fo?’. Mewn gair mae ‘Na’ yn ateb yr ail gwestiwn yn ddigon taclus a chryno. Ond anoddach o’r hanner yw ymateb i gwestiwn y golygyddion. Sut brofiad oedd bod yn AS? Ydw i wedi dysgu unrhyw beth ar ôl treulio bron i ddegawd yn Aelod Seneddol Aberconwy?
Er pan oeddwn yn ddim o beth dwi wedi ymddiddori mewn gwleidyddiaeth – o’r darlun a grëwyd gennyf yn chwech oed yn ystod etholiad Hydref 1974 o Aelodau Seneddol yn eistedd mewn seddi crand ar hyd a lled Cymru i’m harddegau a’m hugeiniau cynnar pan oedd canfasio dros eraill yn fwynhad llwyr. Yn wir, roedd y bwlch rhwng etholiadau’n llawer rhy hir, ac roeddwn yn gwbl hyderus fod Aelodau Seneddol yn gallu gwneud gwahaniaeth a bod gwleidyddiaeth yn bwysig.
Maes chwarae diamddiffyn cefn gwlad
Dydd Sadwrn braf oedd hi, drannoeth y penderfyniad i gau tafarndai a bwytai Cymru. Ond roedd Gwynedd ar agor o hyd, mae’n rhaid, oherwydd mi ges i wybod trwy alwad ffôn fod yna ‘gannoedd o geir wedi bod ar draeth Morfa Bychan heddiw’. Gallwn weld ar y teledu fod cannoedd hefyd wedi parcio wrth droed yr Wyddfa, ac at hynny roedd y siopau’n llawn ymwelwyr.
Erbyn imi fynd am sbin i draeth Morfa i gael golwg fy hun, roedd hi’n hwyrhau brynhawn Sul, ond roedd 62 o foduron yno o hyd. Cyfrifais hwy’n stribedyn ar hyd y traeth: ceir bach efo teuluoedd yn eistedd ar eu pennau, motor homes a phawb yn llowcio hufen iâ, Range Rovers a ffrindiau’n chwerthin ac yn chwarae pêl. Daeth ci a neidio arnaf. Gofynnais i’r teulu gymryd mwy o ofal. Dywedodd y tad wrthyf am siarad Saesneg.
Diwrnod arferol arall felly ar lan y môr yn Eifionydd. ‘Stay at home to stay safe’, meddai Boris Johnson. Ond mae’n amlwg nad yw rheolau felly’n cyfrif yng nghefn gwlad Cymru. Maes chwarae anferth ydym ni, a naw wfft i iechyd pobl leol.
Mi fydd Cymru’n wynebu dyddiau gyda’r anoddaf yn ei hanes gyda’r coronafirws. Mae ein poblogaeth yn hen, yn dlawd ac yn ôl-ddiwydiannol (ac felly â graddfa uchel o salwch hirdymor), ac mae ein gwasanaeth iechyd yn gwegian ers blynyddoedd. Mae poblogaeth yr ardaloedd twristaidd glan môr yn hynod oedrannus. Synnwn i ddim pe bai hanner pobl Morfa Bychan dros eu trigain. Roedd angen gweithredu llym, di-oed er mwyn gwarchod pobl leol.
Ni fydd rhwystro twristiaeth yn ddigon i atal lledaeniad yr aflwydd. Mae Covid-19 yn cylchdroi ymhlith Cymry yng Ngwynedd ers sawl wythnos, a bu o leiaf un farwolaeth yma. Gall synio am yr haint fel firws ymwelwyr ein dallu i’r ffaith ei fod yma eisoes.
Cip ar weddill rhifyn Ebrill
Llai a llai eisiau bod yn athrawon – Dafydd Fôn Williams
David Vickers, athrylith Gwasg Gregynog – David Gwynder Lewis
Pwdinau Dolig i ddioddefwyr – Vaughan Hughes
Cynulleidfaoedd swnllyd – Geraint Lewis
Tri chategori o winoedd – Shôn Williams
Klopp a’r Gwyddel dengmlwydd – Derec Llwyd Morgan
A llawer mwy. Mynnwch eich copi yn awr.
Bydoedd yn cwrdd – gwaith Ceri Pritchard
Agorwyd ysgol uwchradd newydd sbon yn Llangefni yn 1953. Roedd yn amlwg mai bwriad yr awdurdodau oedd llenwi’r sefydliad hwnnw â gwaed newydd – pobl o’r tu allan i Ynys Môn. E. D. Davies a benodwyd yn brifathro, Ernest Zobole yn athro Celf, Bobi Jones i ddysgu’r Gymraeg, a Gwilym Prichard yn athro Crefft. Roedd Gwilym, a hanai o Lanystumdwy, wedi cymhwyso fel athro celf yn y Coleg Normal cyn mynd ymlaen i arbenigo mewn crochenwaith a gwehyddu yng Ngholeg Celf Birmingham. Yn ystod ei arhosiad yn Birmingham y priododd â’r artist Claudia Williams, ac y ganwyd mab iddyn nhw. Ceri oedd y mab hwnnw. Daeth y teulu i fyw i Langefni a rhentu fflat bychan uwchben Siop Bapur Guest ar y Stryd Fawr cyn symud i dŷ cyngor newydd ar stad Pencraig oddi ar lôn Penmynydd.
‘Dwi’n cofio Pencraig yn iawn,’ meddai Ceri, ‘a dwi’n cofio siâp Melin y Graig, Llangefni, yn glir. Mae gen i gof eithriadol am siapiau. Dwi wedi defnyddio’r siâp hwnnw mewn nifer o beintiadau.’
Covid-19 – a’r gofid a ddaeth i’w ganlyn
Fel y dywedodd y Taoiseach Leo Varadkar, roedd 17 Mawrth eleni, Dydd Gŵyl Sant Padrig, yn achlysur unigryw. Y tafarndai ar gau, y strydoedd yn wag, dim gorymdeithiau. Efallai fod Sant Padrig wedi gyrru pob neidr o’r Ynys Werdd, yn ôl y chwedl, ond does ganddo fo, na neb arall hyd yn hyn, y gallu i gael gwared â’r firws Covid-19.
Fel arfer mae maes awyr Dulyn dan ei sang dros yr ŵyl, yn wyrdd ac oren i gyd, wrth i deuluoedd a ffrindiau groesawu anwyliaid adre. Ond eleni doedd bron iawn neb yno pan es i – ar Ddydd Sant Padrig – i gyfarfod ein merch, Mari, a oedd yn hedfan adre o Ffrainc. Mae hi wedi treulio blwyddyn yn dysgu mewn ysgol yn Lyon fel rhan o’i chwrs prifysgol. Roedden ni wedi bod yn poeni y byddai’r awyren wedi ei chanslo, neu y byddai mesurau gwrth-firws newydd yn Ffrainc yn ei rhwystro hi rhag dod adre.
Mewn cwarantîn yn Oslo
Y gwir amdani yw na fu gennyf erioed lai o awch ysgrifennu am wleidyddiaeth. Mae’r cyfan yn ymddangos mor bitw a bychan yn wyneb yr anhrefn a’r pryder enbyd a grëwyd gan ymddangosiad ein pla cyfoes, Covid-19.
Rwy’n ysgrifennu hyn o eiriau a minnau’n ‘gaeth’ mewn cwarantîn yn Norwy wedi imi gyrraedd y wlad hon o fan lle mae’r haint wedi gafael, sef, wrth gwrs, Prydain. Fel y siarsiwyd fi gan y milwyr a oedd yn disgwyl i holi pob tramorwr a gyrhaeddai faes awyr Oslo, bydd yn rhaid imi aros yma am bythefnos – mwy os bydd unrhyw arwyddion o gwbl fod yr haint wedi cael gafael ynof innau. Dim ond wedyn y gallaf gael cysylltiad uniongyrchol hefo fy nheulu. Ond ar wahân i ychydig o unigrwydd a diflastod, nid oes gennyf unrhyw le o gwbl i gwyno.