Ebrill 2022 / Rhifyn 711

Mae’n rhaid bod yna ddeg neu hyd yn oed bymtheg o flynyddoedd wedi mynd heibio ers cau’r clwb Wcreinaidd enwog yn Nhreforys. Clamp o adeilad concrit deulawr, braidd yn brutalist o ran ei bensaernïaeth, ac arno’r geiriau UKRAINIAN CLUB mewn priflythrennau glas amlwg. Fe fyddai wastad yn denu fy sylw o sedd gefn y car wrth inni deithio heibio fel teulu ar y ffordd i lawr o’r cwm i siopa yn Abertawe neu i wylio tîm rygbi’r dre yn chwarae yn Sain Helen ar brynhawn Sadwrn. Doedd yr enw Wcráin yn golygu fawr ddim i mi er bod fy rhieni, mae’n siŵr, wedi esbonio ble’r oedd y rhan yma o’r byd ac o bosib pam yr oedd cymuned o Wcreiniaid wedi dod i fyw i’r ardal. Ond un peth sy’n sicr, roedd yr enw a’r adeilad yn teimlo’n eithriadol o egsotig o gymharu â llefydd eraill yn Nhreforys y 1970au, ac yn ennyn chwilfrydedd plentyn – pwy oedd yn mynd yno, beth oedd yn digwydd tu ôl i’r waliau llwyd a hyd yn oed pa iaith yr oedden nhw’n ei siarad?

Cofebau menywod Cymru – pwy nesaf? – Catrin Stevens
Y silofici a’r oligarchiaid – Ned Thomas
Wcráin yn newid y darlun ynni – John Idris Jones
Bwyty Lerpwl yn Lerpwl – Lowri Haf Cooke
Adolygiadau o Petula ac Ynys Alys – Manon Hammond a Mared Llywelyn
Ailgofleidio’n rhyddid – Elin Llwyd Morgan
Narsisiaid – Beca Brown

Yn ddiarwybod i lawer, maen nhw wedi dod ar draws gwaith yr artist Sean Harris yn barod. O 1997 hyd y pandemig bu’n cydweithio â mi yn dylunio a gosod arddangosfeydd amryfal Y Lle Celf yn yr Eisteddfod Genedlaethol. Ond digwyddiad y gwelwch chi ei waith ef ei hun mewn oriel gelf. Yn hytrach na gweithio mewn unigedd a chreu nwyddau i’w gwerthu, drwy gyfrwng ei waith animeiddio mae’n well ganddo drin a thrafod materion amgylcheddol mewn mannau cyhoeddus.

Ar hyn o bryd, dan adain Ymddiriedolaeth Natur Sir Faesyfed, Sean Harris yw artist preswyl Prosiect Adfer Porfa Rhos. Gan ganolbwyntio ar yr ardal rhwng Llanwrthwl a Nant Glas, mae’n rhan o gynllun dwy flynedd i godi ymwybyddiaeth ffermwyr a thirfeddianwyr a’r cyhoedd yn gyffredinol ynglŷn â phwysigrwydd gwarchod y tir pori corslyd.

Er gwaethaf pob tystiolaeth i’r gwrthwyneb rydym ni’n parhau i lynu’n gyndyn wrth y gred gyfeiliornus mai ethos gwerinol neu ddosbarth gweithiol sy’n nodweddu’r Cymry hyd y dydd heddiw.

Dyma i chi gwestiwn: pwy oedd y gwleidydd diwethaf i gyfeirio at ‘Werin Cymru’ mewn cyd-destun gwleidyddol cyfoes?

Efallai fy mod yn cyfeiliorni, ond rwy’n tybio mai’r ateb yw Paul Murphy a hynny yng nghynhadledd y Blaid Lafur Gymreig yn ôl yn y flwyddyn 2000.

Y cyd-destun ar gyfer ei sylwadau oedd yr ymdrech (lwyddiannus) i ailfrandio’r Blaid Lafur yng Nghymru fel ‘Llafur Cymru’ neu Welsh Labour ar ôl yr etholiad cyntaf i’r Cynulliad Cenedlaethol a chyfnod trychinebus Alun Michael fel arweinydd y blaid yng Nghymru. Wrth geisio darbwyllo etholwyr Cymru fod Llafur – gyda Rhodri Morgan bellach wrth yr awenau – yn deall eu dyheadau, honiad Murphy oedd bod ei blaid ef yn parhau i fod yn ‘Blaid Gwerin Cymru’. Roedd y ffaith ei fod wedi defnyddio’r union eiriad (Cymraeg) yma’n gwneud ei ddatganiad hyd yn oed yn fwy trawiadol. Wedi’r cyfan, roedd Murphy nid yn unig yn Ysgrifennydd Gwladol ar y pryd. Fo hefyd oedd trysorydd yr Ymgyrch Na adeg refferendwm 1979.

Ond ar wahân i ambell enghraifft o’r fath, go brin y clywyd unrhyw wleidydd yn cyfeirio at Werin Cymru nid yn unig ers dau ddegawd, ond ers hanner canrif a mwy. Tra mae’r term yn parhau’n ddefnyddiol i’r haneswyr a’r beirniaid llenyddol hynny sydd am geisio deall ac egluro teithi meddwl Cymry Oes Fictoria, mae unrhyw sôn am y Werin yn y cyd-destun gwleidyddol cyfoes yn ymddangos fel anacronistiaeth lwyr. Mae’r un peth yn wir, i raddau helaeth iawn, am y cysyniad o ddosbarth gweithiol Cymreig.