Gorffennaf 2013 i Awst 2013

Wrthi'n pacio'r cês? Gofalwch roi copi o rifyn dwbl yr haf o Barn i mewn. Os ydych yn mynd i'r Eisteddfod, bydd ein hatodiad swmpus ar Fro'r Brifwyl yn ddarllen anhepgor i chi. Prynwch y rhifyn hefyd i gael ymateb Anna Brychan i ymddiswyddiad Leighton Andrews, i weld pa un yw hoff lun Swyddog Celf yr Eisteddfod, a pham y mae awdur Cwrs y Byd yn canmol y Sun. Mae Bethan Kilfoil yn disgrifio ymweliad hanesyddol John F. Kennedy ag Iwerddon hanner canrif yn ôl, a chan aros yn y 1960au mae Derec Llwyd Morgan, mewn pennod o'i gofiant newydd i Syr Thomas Parry, yn datgelu sut y trefnwyd i'r Tywysog Charles ddod yn fyfyriwr i Aberystwyth. Darllenwch sylwadau Beca Brown am agweddau cymdeithas at anabledd corfforol, barn ein colofnydd teledu am y 'canon o anhapusrwydd Cymreig', a sawl barn arall ddi-flewyn ar dafod. A darllenwch yn ofalus – er mwyn rhoi cynnig ar ein Cwis a chael siawns i ennill pecyn o lyfrau a chrynoddisgiau newydd gwerth £80.

Ysbyty Dinbych 1848–1995

Dafydd Alun Jones

 

Bro’r Brifwyl: Sir Ddinbych a’r Cyffiniau
Ysbyty Dinbych 1848–1995

Sut yr aeth un dyn ati i ryddhau cannoedd o bobol a fu’n gaeth mewn ysbyty meddwl.

Mewn ymateb i gwynion nad oedd cleifion seiciatryddol uniaith Gymraeg yn cael chwarae teg yn ysbytai meddwl Lloegr y dechreuwyd darparu ar eu cyfer yng Nghymru.

Seilam Dinbych – neu’r Denbighshire County Lunatic Asylum, yn ieithwedd ddidostur y cyfnod – oedd y gyntaf i gael ei hadeiladu yng Nghymru. Dros ganrif yn ddiweddarach, yn ugain oed yn 1950, cefais fy mhrofiad cyntaf o’r lle wrth fynd i ymweld â pherthynas imi. Trawyd fi’n syth gan ddau beth. Yn gyntaf, roedd yr ysbyty mor orlawn fel nad oedd bwlch o fath yn y byd rhwng gwelyau’r cleifion. Ac yn ail, cofiaf arogleuon yr ysbyty, cyfuniad o bi-pi a’r tawelydd drycsawrus paraldehyde.

Dafydd Alun Jones
Mwy

Llenyddiaeth Gymraeg yn Taro'r Gwaelod

Emlyn Evans

Golygydd cyntaf Barn sy’n dweud ei ddweud am safon a ieithwedd ffuglen Gymraeg ddiweddar.

Yr wyf ar fin gwneud rhywbeth sydd yn wirioneddol gas gennyf, sef collfarnu llenyddiaeth fy ngwlad a’m iaith fy hun. Ond dyna sydd raid.

Ers rhai blynyddoedd, cedwais lygaid ar ffuglen Gymraeg, a’r gwir yw fy mod yn wastad yn mynd yn fwy pryderus – a thrist – yn ei chylch, o ran y cyfrwng a’r cynnwys. Cwbl atgas gennyf yw rhegi, ar lafar ac mewn print – yn neilltuol gan ferched. A merched yw awduron y rhan fwyaf o nofelau Cymraeg y cyfnod hwn. Dywedaf yn blaen fod amryw byd o’r cyfrolau a gyhoeddwyd yn y blynyddoedd diweddar yn dwyn mawr warth ar ein cenedl. Cyhoeddwyd dwy gyfrol o ‘straeon erotig’, Tinboeth a Tinboethach, y naill o ddeg stori a’r llall o ddwsin, a 21 o awduron rhyngddynt – un gwryw (sylwer) ac ugain o fenywod, ac y mae’r ieithwedd, yn gyffredinol, yn ddirmygus. Cafodd y ddau lyfr gefnogaeth ariannol gan Gyngor Llyfrau Cymru.

Emlyn Evans
Mwy

Yr Ymerodraeth Yn Taro 'Nôl...

Richard Wyn Jones

Er ei fod yn ymatal rhag cyffelybu David Jones i Darth Vader, mae’r awdur yn gweld tebygrwydd rhwng ymgais Ysgrifennydd Cymru i’n clymu’n dynnach wrth Loegr a’r dial a gafwyd yn ail ffilm y gyfres Star Wars. Ond nid Jones gaiff ei ffordd y tro hwn...

 

Richard Wyn Jones
Mwy

Ieuan Wyn - "Pro Gwleidyddol Par Excellence"

Cynog Dafis

Yn ddisymwth ym Mehefin rhoddodd cyn-arweinydd Plaid Cymru  gorau i fod yn Aelod Cynulliad Ynys Môn, sedd a gynrychiolodd – yn an Steffan i gychwyn ac wedi hynny ym Mae Caerdydd – am dros chwarter canrif. Cyd-weithiwr iddo yn y ddau Senedd-dy sy’n cloriannu ei yrfa.

 

Cynog Dafis
Mwy

Catrin o Ferain - Mam Cymru

Helen Williams-Ellis

 

Bro’r Brifwyl: Sir Ddinbych a’r Cyffiniau
Catrin o Ferain - Mam Cymru

Priododd Catrin o Ferain bedair gwaith er mwyn diogelu dyfodol ei stad, ac fe ysbrydolodd gerddi – ac ambell stori ofnadwy.

  Llun: Amgueddfa Cymru

Peidiwch da chi â throi at lyfrau hanes os am wybod hynt a helynt un o ferched hynotaf Dinbych a’r cylch, Catrin o Ferain. Cwta baragraff sydd amdani yn Hanes Cymru, clasur Dr John Davies.

Yn hytrach ewch ar sgowt. Ewch i Eglwys Llannefydd lle claddwyd Catrin ar 1 Medi 1591, ond gair o rybudd rhag ofn i chi gael eich siomi: does yr un dim yno i’w choffáu. Ewch i chwilio am blasty bychan Berain, neu Lywenni neu Blas-y-ward, neu’n well fyth, ewch gam ymhellach i Gastell Gwydir ger Llanrwst i glywed gwich y drysau derw ac i deimlo ias yr awyrgylch yn y neuaddau ysblennydd. Ewch am dro i Eglwys Llanfarchell ar gyrion Dinbych i ryfeddu at feddrod mam yng nghyfraith gyntaf Catrin, Dâm Salsbri, peiriant o ddynes os bu un erioed. Yn well fyth, darllenwch nofelau gwych R. Cyril Hughes, Catrin o Ferain, Dinas Ddihenydd a Castell Cyfaddawd, os am drwytho’ch hun yn hanes ardal a thrigolion Dinbych a’r cylch yn yr 16g.

Helen Williams-Ellis
Mwy

Adroddiad arbennig i Barn - Celwydd, Twyll a Thywallt Gwaed

Elfyn Llwyd

Wrth annerch Senedd y DU mewn dadl ar Irac, ddeng mlynedd ar ôl i Tony Blair arwain Prydain i ryfel, roedd arweinydd Plaid Cymru yn San Steffan yr un mor argyhoeddedig ag erioed o “ffolineb trychinebus” ymyrraeth y cyn-Brif Weinidog yng nghyfundrefn Saddam Hussein.

Mae sawl cyfnod cythryblus wedi aros yn y cof yn dilyn fy un mlynedd ar hugain yn San Steffan, ond prin yw’r atgofion sy’n ennyn cymaint o dristwch a dicter ag ymgais un gwr i ymlid grym drwy gelwydd, twyll a thywallt gwaed.

Elfyn Llwyd
Mwy