Gorffennaf 2014 i Awst 2014

Y Gymraeg yn Sir Gâr – cyfweliad gyda Cefin Campbell

IAITH
Gobaith i’r Gymraeg yn Sir Gâr – ond a fydd y Cyngor yn ymateb i’r her?

Mae’r Gymraeg yn Sir Gaerfyrddin wedi diflannu’n araf ‘fel tywod mân rhwng ein bysedd’, yn ôl adroddiad Gweithgor y Cyfrifiad, Y Gymraeg yn Sir Gâr, a gyhoeddwyd yn gynharach eleni, a rhaid gweithredu ar frys ‘i atal y dirywiad hwn ac atgyfnerthu’r iaith i’r dyfodol’. Bu BARN yn holi Cadeirydd y Gweithgor, Cefin Campbell, pa mor obeithiol ydyw y bydd y Cyngor Sir yn ymateb i’r her a chreu hanes wrth adfer y Gymraeg yn y sir, gan osod cynsail i siroedd eraill.

‘Daeth canlyniadau Cyfrifiad 2011 yn sioc i garedigion yr iaith yn Sir Gâr ac mewn rhannau eraill o Gymru. Collwyd 6,148 o siaradwyr Cymraeg mewn degawd, sef lleihad o 6.4%, ac am y tro cyntaf yn ein hanes mae canran siaradwyr Cymraeg Sir Gâr wedi cwympo dan yr hanner (43.9%). Dyma’r gostyngiad mwyaf a welwyd yn unrhyw ran o Gymru. Dros ganrif yn ôl, roedd dros 90% o boblogaeth y sir yn ddwyieithog, gyda chanran sylweddol ohonynt yn uniaith Gymraeg. Bellach mae’r siaradwyr Cymraeg yn y lleiafrif.’ 

Geiriau Cefin Campbell, Cadeirydd Gweithgor y Cyfrifiad, yn ei ragair i’r adroddiad Y Gymraeg yn Sir Gâr, a gyhoeddwyd ym mis Mawrth eleni.

Un o straeon pennawd mwyaf digalon ffigurau cyfrifiad 2011 oedd y gostyngiad yng nghanran siaradwyr Cymraeg Sir Gaerfyrddin. Cymaint oedd y cwymp fel y penderfynodd y Cyngor Sir fod rhaid gwneud rhywbeth, a sefydlwyd gweithgor.
Bu’r cyfnod diweddar yn un digon tymhestlog yn hanes y Cyngor, ac mae modd gweld y gweithgaredd a ddilynodd y penderfyniad hwn yn ffordd i’r Cyngor uno o gwmpas ‘stori dda’. Ond roedd hefyd yn ymateb dilys i’r sioc a brofodd pawb wrth glywed canlyniadau Cyfrifiad 2011. Oedd, roedd rhyw newid yn y gwynt.

Ar ôl cyfarfod 17 o weithiau rhwng Ebrill 2013 ac Ebrill 2014 daeth y gweithgor trawsbleidiol i gasgliadau unfrydol, a chyflwynwyd adroddiad, Y Gymraeg yn Sir Gâr*, dogfen gynhwysfawr gyda 73 o argymhellion pellgyrhaeddol. Fe’i derbyniwyd yn ei chrynswth gan y Cyngor Sir ac fe’i cymeradwywyd gan Gymdeithas yr Iaith, ond nid heb addo cadw llygad manwl ar amserlen y gweithredu.

Wrth baratoi’r adroddiad aed ati i gomisiynu ymchwil allanol ac edrychwyd yn benodol ar wyth o feysydd arbennig:

  • Cynllunio 
  • Addysg 
  • Iaith ac Economi
  • Gweithleoedd cyfrwng Cymraeg a Gweinyddiaeth y Cyngor
  • Effaith sefydliadau sy’n gweithio er budd y Gymraeg megis y Mentrau Iaith
  • Cyfleoedd i ddefnyddio’r Gymraeg yng nghymunedau’r sir
  • Trosglwyddo’r iaith yn y teulu
  • Marchnata’r iaith

 

Cefin Campbell, cynghorydd sir ward Llanfihangel Aberbythych yn Nyffryn Tywi, Cyfarwyddwr cyntaf Menter Cwm Gwendraeth (y fenter iaith gyntaf), a gwr a chanddo CV helaeth ym myd cynllunio iaith, oedd Cadeirydd ‘Gweithgor y Cyfrifiad’. Wrth sôn am y gwaith mewn llaw a’i obeithion ar gyfer y dyfodol yn Sir Gaerfyrddin mae ei frwdfrydedd yn heintus. Mae hefyd yn barod ei ganmoliaeth i aelodau’r gweithgor, gan grybwyll yr aelodau Llafur wrth eu henwau, a’r berthynas dda rhyngddo ac un ohonynt, ei is-gadeirydd Calum Higgins o Dy-croes.

Rhoddwyd gwleidyddiaeth o’r neilltu,’ meddai Cefin, ‘ac roedd y ffocws yn gyfan gwbl ar yr iaith. Roedd consensws ar bob un o’r argymhellion – dim anghytuno o gwbl.’....

... Ydi hi felly’n bosib adfer yr iaith yng Nghymru?

‘Ydi,’ yw ateb Cefin. ‘Does dim rheswm pam na allai ddigwydd. Mae ’run peth ag adeiladu ty – rhaid deall ble ’ry’n ni eisiau gorffen a chynllunio ar gyfer hynny. A’r cam nesaf fydd gweithredu’r argymhellion. Mae gennym y strwythur. O’i weithredu’n llawn gallwn weld newid sylweddol yn y deng mlynedd nesaf. Dw i’n eithaf calonogol, yn hyderus y gallwn ei wneud.’

Ond  mae cwestiynau’n codi. Sut y caiff yr argymhellion hyn eu gweithredu? Pwy sy’n gyfrifol am roi hyn ar waith? I bwy maen nhw’n atebol? Pwy sy’n monitro hyn? Mae amser yn brin, felly ymhen deuddeg mis ble fyddwn wedi cyrraedd a phwy fydd yn mesur y cynnydd? Er mor grefftus y gamp wleidyddol o sicrhau derbyniad i adroddiad radical a chynhwysfawr, nid yw’r gwaith ond megis dechrau.

Mae cwmwl ar y gorwel eisoes. Bwriad y Cyngor yw sefydlu Panel Iaith Ymgynghorol, a’r Panel hwnnw fydd yn arolygu’r gwaith, yn gyrru’r argymhellion yn eu blaenau. Neu – a man a man i ni wynebu’r perygl – yn arafu, yn glastwreiddio, yn rhwystro, neu’n oddefol yn y gwaith monitro. Mae cadeiryddiaeth y Panel newydd hwn yn gwbl allweddol, felly, ond wrth i Barn fynd i’r wasg daeth y newyddion syfrdanol nad Cefin Campbell fyddai’r cadeirydd  hwnnw. Er ei lwyddiant digamsyniol fel Cadeirydd y Gweithgor, a’i holl brofiad ym maes cynllunio iaith, mae’n amlwg nad yw pawb am ei weld fel cadeirydd egnïol ar banel fyddai’n bwrw iddi ar frys, ac mae brys, i weithredu argymhellion yr Adroddiad yn eu holl gyflawnder.

Mae modd darllen y ddogfen Y Gymraeg yn Sir Gâr drwy ddilyn y ddolen:

Ann Gruffydd Rhys
Mwy

Miles sy’n dweud...Algeria a’r freuddwyd goll

Gareth Miles

Cofio ei ymweliad, yn ôl yn y 1960au, â gwlad a gafodd ddylanwad mawr ar ei wleidyddiaeth y mae’r colofnydd y tro hwn, er y bu tro ar fyd yn y gyn-drefedigaeth Ffrengig ers y dyddiau delfrytgar hynny.

Byddaf, o bryd i’w gilydd, yn dyfalu beth fuasai fy hanes petawn i heb daro ar y diweddar W.J. Davies, prifathro cyntaf Ysgol Morgan Llwyd a ffrind i ffrind i mi – Gwenlyn Parry – yn hen faes parcio Stryd Llyn, yng Nghaernarfon, fis Mehefin 1964, bron union hanner canrif yn ôl.

Roeddwn newydd gyflwyno fy ymddiswyddiad i brifathro Ysgol Syr Thomas Jones, Amlwch, gyda’r bwriad o dreulio cyfnod amhenodol yn Algeria yn helpu, orau gallwn, drigolion y wlad honno i’w chodi ar ei thraed wedi canrif a mwy o orthrwm trefedigaethol a degawd o ryfel annibyniaeth gyda’r creulonaf a welwyd yn yr 20g.

Deilliai fy niddordeb yn y wlad o’r flwyddyn-ysgol, 1960–61, a dreuliaswn yn Bordeaux fel assistant de langue anglaise. Cefnogwn yr FLN (Front de Libération Nationale), cyfeillachwn gyda myfyrwyr o Algeria a mynychwn gyfarfodydd yr undebau llafur a’r Blaid Gomiwnyddol a alwai ar yr Arlywydd Charles de Gaulle i ddirwyn y rhyfel i ben. Cofiaf yn arbennig y rali enfawr a gynhaliwyd fis Ionawr 1961 yn y sgwâr o flaen Eglwys Gadeiriol Bordeaux pan fygythiai cadfridogion yn Algeria a Corsica groesi Môr y Canoldir gyda’u lluoedd a dymchwel y Llywodraeth.

Drylliwyd fy ffrancoffiliaeth ramantus a cheidwadol gan y profiadau hynny a phenderfynais mai ar y Chwith y byddai fy nhrigfan wleidyddol.

Gwlad drist a diobaith oedd Cymru 1964 i genedlaetholwr ifanc a siomwyd gan aflwydd Tryweryn. Methiant truenus fu protest dorfol, gyntaf Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, fis Chwefror 1963, yn Aberystwyth, yn fy marn i ac eraill. Rhoddodd y Comisiwn Brenhinol a ddeilliodd ohoni esgus i adrannau o’r llywodraeth ganol a llywodraeth leol ohirio ystyried codi statws swyddogol y Gymraeg ‘nes byddwn ni wedi darllen Adroddiad Syr David Hughes-Parry’.

Dyna pam y penderfynais yr awn i wasanaethu cenedl a werthfawrogai fy nelfrydiaeth a gwlad lle y dysgwn bethau a fyddai o fudd i ’ngwlad fy hun pe deffrai honno. Sgrifennais at ryw adran o Lywodraeth Algeria a derbyn gair yn ôl yn cynnig swydd i mi fel athro neu gyfieithydd.

Ond roedd gan W.J. broblem ddifrifol: neb i ddysgu Saesneg na Ffrangeg yn ei ysgol gyfun Gymraeg newydd sbon ar gyfer y flwyddyn ganlynol. Pan grybwyllais fod gen i’r cymwysterau perthnasol anogodd fi i gynnig am y swydd. Gwnes hynny a’i chael.

Mi es i Algeria y flwyddyn honno ond ar bererindod yn hytrach nag i weithio; taith a ysgogwyd gan euogrwydd ac awydd i dalu teyrnged i genedl a edmygwn ac a ddylanwadodd i’r fath raddau ar fy naliadau gwleidyddol.

Comet – yr awyren jet gyntaf imi hedfan ynddi – o Lundain i Gibraltar. Croesi’r ffin i borthladd Algeciras yn Sbaen a chwch o fan’no i Ceuta, dinas ar arfordir Moroco sy’n dal yn drefedigaeth Sbaenaidd. Bws o Ceuta i Tetouan. Bws arall i Oujda ger y ffin ag Algeria. Croesi’r ffin ac ymlaen tuag Algiers mewn tacsi efo chwech o Arabiaid hynafol mewn djebellas gwynion, llaes ac un Affricanwr mawr, hwyliog a wnaeth i mi chwerthin lawn cymaint â’r lleill, gydol y siwrnai dros yr anialwch, er na ddeallwn air a ddywedai. Bore Llun Eisteddfod Genedlaethol Abertawe oedd hi a meddyliais am Orsedd y Beirdd ac Eirwyn Pont-siân. Cyrhaeddais Algiers mewn trên o’r math a welir mewn ffilmiau cowbois.

Gareth Miles
Mwy

Arwyddocâd twf UKIP / Richard Wyn Jones

Enillwyd Lloegr gan blaid Nigel Farage yn etholiadau Ewrop ym mis Mai. Ond y syndod pennaf oedd y ffaith fod UKIP wedi dod o fewn 0. 5% i gipio’r mwyafrif o’r pleidleisiau yng Nghymru hefyd. Sut tybed fydd hynny’n effeithio ar ddeinameg wleidyddol Cymru o hyn ymlaen?

Dwn i ddim faint o ddarllenwyr Barn a glywodd erioed am Seymour Martin Lipset a Stein Rokkan? Ddim llawer, mae’n siwr. Ond i ni efrydwyr gwleidyddiaeth maent ymysg y mawrion: saif gwaith y ddau yn gonglfeini ar gyfer y maes.

Yn ddiddorol ddigon roedd gan yr ail ohonynt gysylltiad clos iawn â Chymru. Er iddo gael ei eni ar un o ynysoedd Lofoten – cyfres o ynysoedd hardd sy’n ymwthio’n dalog i ddyfroedd gwyllt yr Iwerydd oddi ar arfordir gogledd Norwy – fe briododd Gymraes a gyfarfu ar siwrnai trên yn yr Eidal yn fuan wedi’r Ail Ryfel Byd. Ar ôl iddo briodi Elizabeth, merch i Athro Cymraeg Coleg Llambed, bu’r ddau’n treulio’u gwyliau haf yn Nhyddewi hyd at farwolaeth ddisymwth y cawr o ysgolhaig yn haf 1979. Eglura hynny’n rhannol y cyfeiriadau digon mynych a geir at Gymru yng ngwaith Rokkan, rhai anarferol o wybodus a threiddgar – yn sicr o’u cymharu â’r llu ysgolheigion Seisnig ac Americanaidd a arferai anwybyddu Cymru’n llwyr wrth drafod gwleidyddiaeth ‘Prydain’.

Fe ysgrifennodd Lipset a Rokkan doreth o lyfrau ac erthyglau pwysig ond fel deuawd, fel petai, maent fwyaf enwog am eu gwaith ar ‘raniadau’. (‘Cleavages’ ydi’r gair Saesneg a ddefnyddir ganddynt – gan sicrhau felly fod darlithwyr prifysgol flwyddyn ar ôl blwyddyn yn gorfod wynebu dosbarthiadau o fyfyrwyr isradd yn crechwenu bob y trafodir eu syniadau... Mae eisiau gras!)

Tybiai’r ddau fod pedwar rhaniad yn nodweddu gwleidyddiaeth y gorllewin ers y chwyldro diwydiannol, fel a ganlyn: rhaniad rhwng gwlad a thref; rhwng yr eglwys a’r wladwriaeth; rhwng llafur a chyfalaf; a rhwng y craidd a’r cyrion. Er mwyn deall gwleidyddiaeth, y gamp oedd ceisio dirnad sut yr oedd y rhaniadau yma’n rhyngweithio a chyd-blethu â’i gilydd yn amgylchiadau penodol gwahanol gymdeithasau.

Un o ddadleuon mwyaf trawiadol Lipset a Rokkan oedd bod systemau pleidiol wedi eu ‘rhewi’. Hyn yn yr ystyr fod y pleidiau a rhaniadau pleidiol wedi aros yr un fath tra mae’r patrwm o raniadau cymdeithasol a fu unwaith yn sail iddynt wedi newid yn ddirfawr yn y cyfamser. Yn benodol, ‘The party systems of the 1960s,’ meddai’r ddau yn 1967, ‘reflect, with few but significant exceptions, the cleavage structures of the 1920s.’

Hyd yn ddiweddar iawn, beth bynnag, er bod dadl Lipset a Rokkan erbyn hyn bron hanner canrif yn hwn, roedd hi’n ymddangos fod eu tybiaeth ynglyn â ‘rhewi’r gyfundrefn bleidiol’ yn parhau i ddal dwr. Ar lefel Brydeinig, y Torïaid a Llafur oedd y ddwy blaid fawr a dra-arglwyddiaethai, gyda’r Democratiaid Rhyddfrydol yn parhau’n rym mewn ambell i gornel benodol. Yn ddiau, er gwaetha’r ffaith fod Plaid Cymru wedi ei sefydlu ganol y 1920au, roedd twf cenedlaetholdeb yn yr Alban a Chymru wedi 1966 – datblygiad a oedd o ddiddordeb mawr i Rokkan ei hun – yn cymhlethu pethau o ran perthnasedd y ddamcaniaeth i wleidyddiaeth y ddwy wlad honno. Efallai fod y rhain ymysg y ‘significant exceptions’ a grybwyllir yn y dyfyniad. Eto i gyd, go brin y gallai unrhyw un honni fod cyfundrefn bleidiol Lloegr yn sylfaenol wahanol yn negawd cyntaf yr 21g. i’r hyn ydoedd yn ail ddegawd y ganrif o’i blaen.

*    *    *

Daeth Lipset a Rokkan i’r cof yn y dyddiau wedi canlyniadau rhyfeddol yr etholiad Ewropeaidd ym Mhrydain ddiwedd Mai. Gan fod y canlyniad wedi ei ragweld; ac am fod gan y pleidiau mwyaf ill dwy ddiddordeb mewn bychanu ei arwyddocâd; a chan fod cymaint o sylwebwyr gwleidyddol mor ddirmygus o Nigel Farage a’i griw, rwy’n tybio fod tuedd i ddiystyru pa mor rhyfeddol oedd perfformiad UKIP. Ond mae’r syniad y gallai plaid gymharol newydd ac ymylol ddod yn fuddugol mewn etholiad ‘cenedlaethol’ yn un y byddem, gwta ddegawd yn ôl, wedi ei wfftio’n llwyr. Mae UKIP wedi cyflawni camp aruthrol. Y cwestiwn mawr yn awr yw hyn: a yw buddugoliaeth UKIP yn arwyddo fod y gyfundrefn bleidiol a ‘rewodd’ yn Lloegr/Prydain y 1920au bellach yn ‘meirioli’ ac y gwelwn gyfundrefn bleidiol newydd yn cymryd ei lle? Neu ai dim ond rhyw dân siafins fydd hyn oll?

Amser a ddengys, wrth gwrs...

Richard Wyn Jones
Mwy

Llanelli Huw Edwards

Trwy Lygaid Tri

Dros y blynyddoedd mae Llanelli wedi cynhyrchu nifer o Gymry amlwg mewn sawl maes. Gofynnodd BARN i dri a fagwyd yno rannu eu hatgofion a'u hargraffiadau o'r lle. Dyma un ohonynt.

Huw Edwards
Fy Llanelli i – Tref heb ei thebyg

Eisteddfod ‘Sir Gâr’ yw hon, medden nhw, ond mae pawb yn gwybod mai lol yw hynny. O’r funud gyntaf i’r olaf, Eisteddfod Llanelli yw hi. Eisteddfod Bro’r Sosban. Dyna yw hanfod a lliw a chymeriad y brifwyl hon ar lannau aber Llwchwr.

Do, fe gynhaliwyd cymanfa’r cyhoeddi yn Bethani, Rhydaman, hen gapel Nantlais, a pheth da oedd gweld hynny, er bod gan Llanelli gapeli mwy godidog o lawer at y pwrpas. Ta waeth. Trigolion Llanelli sy’n croesawu eu cyd-Gymry i’r Brifwyl, nid trigolion graslon Rhydaman na’r un dref arall yn y sir.

Y gobaith a’r bwriad yw ail-greu llwyddiant prifwyl 2000, un o’r goreuon. Rhoes y brifwyl honno gyfle arbennig i Lanelli ddangos ei chryfder arbennig, sef cyfuniad o dreftadaeth ddiwydiannol a diwylliant Cymraeg gyda’r mwyaf cyfoethog yng Nghymru. Y mae hynny yn sicr yn destun balchder dwfn i ni drigolion a chyn-drigolion y dref.

Ond ai’r un dref, er tegwch, sy’n croesawu eisteddfodwyr 2014?

Y mae cymeriad Llanelli wedi newid yn sylfaenol yn y blynyddoedd diwethaf. Dylai pob ymwelydd â’r brifwyl dreulio bore yng nghanol y dref i werthfawrogi’r hyn a gyflawnwyd, er bod mynydd o waith yn dal heb ei orffen. Rhaid mynd yn ol i’r 1970au cynnar i olrhain yr hanes. Bu Llanelli yn elfen bwysig yn arbrawf fwlgar cynghorau lleol i ‘foderneiddio’ trefi De Cymru.

Dymchwelwyd y neuadd farchnad eang o oes Fictoria a chodwyd bocs concrid enfawr yn ei lle. Maes parcio aml-lawr oedd hwnnw, yn naturiol, yn ôl diléit y cyfnod, a chladdwyd y neuadd farchnad newydd oddi tani. Hen le tywyll, diflas, yw hwnnw, ac mae’r ffaith bod marchnadwyr Llanelli yn dal i weithio yno yn destun rhyfeddod i bawb. Codwyd canolfan siopa yn ardal Trostre, y tu allan i’r dref, a dinistriwyd bywyd masnachol canol Llanelli i bob pwrpas. ‘Asynnod’ oedd y sawl a fu’n gyfrifol, medde Dad, ac mae’n anodd anghytuno.

Peth braf, felly, yw cael dychwelyd i Lanelli a gweld gwelliannau amlwg...

Huw Edwards
Mwy

Sgandal y cartrefi mamau a babanod / Bethan Kilfoil

Siglwyd Iwerddon gan stori arall am gam-drin, esgeulustod a chreulondeb. Sgrechiai’r penawdau: ‘Wyth cant o fabis wedi eu dympio mewn tanc septig’; ‘Cannoedd o blant a babanod wedi marw mewn cartrefi dan ofal lleianod a’u claddu’n ddienw’. A holwyd: faint yn rhagor o feddi torfol o’r fath sydd yn Iwerddon?

Aeth y penawdau erchyll a’r cwestiynau rownd y byd ym mis Mehefin yn sgil y datgelu bod sgerbydau ac esgyrn wedi eu darganfod ger cyn-gartref i famau a babanod yn Tuam, swydd Galway.

Ond mae’r stori y tu ôl i’r penawdau yn fwy cymhleth na’r hyn a ymddangosodd ar y cyfryngau rhyngwladol. Ac, ysywaeth, dydy hi ddim yn stori anghyfarwydd yn Iwerddon. Nid am y tro cyntaf, dim ond ar ôl i’r mater dderbyn cyhoeddusrwydd y tu allan i Iwerddon y talwyd y sylw dyladwy iddo adre.

Dydy hanes trist a chreulon y Cartrefi Mamau a Babanod ddim yn stori newydd. Daethpwyd o hyd i’r esgyrn yn Tuam bron i ddeugain mlynedd yn ôl, ond dim ond rwan y mae’r holl hanes yn cael ei gydnabod a’i archwilio.

Mae Catherine Corless yn byw yn Tuam, ac yn ei disgrifio ei hun fel ffarmwraig, gwraig ty a garddwraig. Mae hi hefyd yn hanesydd lleol – ac erbyn hyn yn enw cyfarwydd ac yn dipyn o arwres yn Iwerddon. Ei hymdrechion hi i sicrhau sylw teilwng i blant bach a gafodd eu gwthio o’r neilltu gan gymdeithas, ac i godi cofeb iddyn nhw, sydd wedi arwain at yr holl benawdau. 

Tua thair blynedd yn ôl fe benderfynodd Catherine sgwennu erthygl i’r papur lleol, y Tuam Journal, am gartref Bon Secours yn y dre. (Cartref oedd hwn a gâi ei redeg gan urdd o leianod a ddechreuodd ym Mharis yn 1822; Iwerddon oedd eu cenhadaeth dramor gyntaf yn 1861 pan oedd effeithiau’r Newyn Mawr yn amlwg o hyd.)

Roedd y cartref yn Tuam yn un o blith dwsinau o Gartrefi i Famau a Babanod ledled y wlad – y rhan fwyaf yn Babyddol, ond rhai dan ofal yr Eglwys Brotestannaidd.
Dyma lle'r oedd merched di-briod beichiog yn mynd i roi genedigaeth. Nid mynd yn wirfoddol wrth gwrs, ond cael eu hanfon yno gan eu teuluoedd i osgoi sgandal a chywilydd. Roedd y rhan fwyaf o’r merched yn cael eu gorfodi i roi eu babanod i gael eu mabwysiadu.

Hynny yw, wrth gwrs, os oedd y babi’n fyw ac yn iach. Roedd lefel salwch difrifol a marwolaethau tua theirgwaith yn uwch yn y cartrefi hyn nag yn y gymdeithas yn gyffredinol. Roedd y ffliw neu’r frech goch yn gallu cydio’n gyflym o fewn y cartrefi. Ac roedd y merched (lawer ohonyn nhw’n dlawd ac mewn gwendid) yn esgor dan amgylchiadau afiach. Roedd y cartrefi yn aml yn oer, weithiau’n fudr, a’r bwyd yn brin ac yn annigonol.

Gwyddai pobl Tuam fod bedd torfol ger y Bon Secours ar gyfer yr holl fabanod a phlant a drengodd yn y Cartref. Pan godwyd stad newydd o dai gerllaw yn y 1970au fe edrychodd y trigolion ar ôl y safle lle y tybiwyd yr oedd y bedd wedi ei leoli. Torrwyd y glaswellt, a chodwyd cerflun o’r Forwyn Fair.

Ond roedd Catherine Corless eisiau gwybod rhagor...

Bethan Kilfoil
Mwy

Gwybod Dim, Malio Dim – Y Cyhoedd a Gwleidyddiaeth Gymreig

Ifan Morgan Jones

Pam nad oes mwy o ddiddordeb gan bobl Cymru yng ngwleidyddiaeth Bae Caerdydd? A fyddai trefn ffederal o ethol llywodraethwr ar y wlad yn fodd i fywiogi pethau?

Ym mis Mehefin datgelodd arolwg a gynhaliwyd gan y BBC pa mor anwybodus yw’r cyhoedd am y Cynulliad Cenedlaethol a Llywodraeth Cymru wedi 15 mlynedd o ddatganoli.

Gellid maddau i’r cyhoedd am rywfaint o ddryswch. Mae’n wir nad yw’r ffin rhwng grymoedd y Cynulliad a San Steffan yn gwbl eglur i’r gwleidyddion, y gweision sifil na’r newyddiadurwyr sy’n adrodd ar y sefydliad hyd yn oed – ddeallais i erioed sut roedd Gorchmynion Cymhwysedd Deddfwriaethol (yr LCOs) yn gweithio!
Ond mae’n destun pryder mawr bod llai na hanner poblogaeth y wlad yn gwybod mai Llywodraeth Cymru sy’n gyfrifol am iechyd, a thua’r un faint wedi tybio ar gam mai nhw sy’n gyfrifol am yr heddlu. Mae’r gamdybiaeth ynghylch iechyd hyd yn oed yn fwy syfrdanol o ystyried bod yr un arolwg yn cynnwys cwestiwn sy’n gofyn pa mor llwyddiannus y bu Llywodraeth Cymru wrth reoli’r Gwasanaeth Iechyd Gwladol.

A ellir cael unrhyw fath o ddemocratiaeth weithredol pan fo etholwyr mor anwybodus? Y peryg yw, pan ddaw etholiad, mai pleidleisio ar sail gwleidyddiaeth San Steffan y bydd pobl – er mwyn ‘gyrru neges’, chwedl y Blaid Lafur – yn hytrach nag ar sail yr hyn mae’r pleidiau a’r gwleidyddion wedi ei gyflawni yn y Cynulliad.
Felly pwy neu beth sydd ar fai?

Gellir pwyntio bys at y cyfryngau Llundeinig am beidio â chynnwys rhagor o newyddion am Gymru. Cyfeiriwyd yn aml yn ddiweddar at amharodrwydd Question Time i gynnwys gwleidyddion a phynciau trafod Cymreig, hyd yn oed pan maen nhw’n ffilmio’r ochr yma i Glawdd Offa. Ond o safbwynt darlledwyr a chyhoeddwyr papurau newydd Llundain, canran fechan iawn o’u gwylwyr a’u darllenwyr yw’r Cymry. Nid yw’n annisgwyl eu bod yn dewis canolbwyntio ar straeon a phynciau sydd o ddiddordeb i fwyafrif eu cynulleidfa – hynny yw, trigolion de-ddwyrain Lloegr.

Mae yna beryg hefyd ein bod ni’n rhoi gormod o bwyslais ar gyfrifoldeb y wasg yn yr oes ddigidol sydd ohoni – nid yw’r golygyddion yn gwarchod pyrth gwybodaeth yn yr un modd ag yr oedden nhw. Mae’r we o fewn cyrraedd pawb, bron, erbyn hyn, ac mae ffeithiau syml am drefn lywodraethol Cymru vis-à-vis gweddill y Deyrnas Unedig ar gael o fewn clic ar borwr Google.

Mae’n amlwg fod yna broblem fwy sylfaenol fan hyn na diffyg sylw gan y cyfryngau. Nid yw’r Senedd wedi llwyddo i ddal dychymyg y bobl. Does gan bobl ddim diddordeb.

Mae’r ‘wleidyddiaeth gonsensws’ sy’n nodweddiadol o Fae Caerdydd yn beth da ym marn nifer, ond braidd yn ddiflas yn nhyb eraill. Nid oes rhyw lawer o wahaniaeth barn rhwng y prif bleidiau. Ac nid yw o gymorth yn hynny o beth fod yr un blaid wedi dal awenau grym yng Nghymru ers 15 mlynedd, ac yn debygol o wneud hynny am ddegawdau eto. Fel y dywedodd yr Athro Gerald Holtham yn ddiweddar, mae angen polau piniwn agos, a dadleuon da rhwng y pleidiau, os yw gwleidyddiaeth am fod yn ddiddorol.

Gellir cynnig dau ateb i’r broblem hon.

Ifan Morgan Jones
Mwy

Mynd i’r Capel – Eto

Beca Brown

Dwi wedi bod yn sgwennu colofn i rywun ers bron i ugain mlynedd bellach, a’r rhan fwyaf ohonyn nhw i’r cylchgrawn hwn. Mae pynciau wedi mynd a dod, a rhai – gormod ’w’rach – wedi dod rownd unwaith eto. Wel trïwch chi sgwennu rhywbeth gwreiddiol am y Steddfod neu’r Nadolig bob blwyddyn am ugain mlynedd...

Mae’r ymateb hefyd wedi mynd a dod – dim gair weithiau, ac wedyn llythyrau. Rhai i’w trysori am byth, ac ambell un sy’n neidio o’r amlen i’ch brathu chi. Yn sicr, nid wrth sgwennu colofn mae ennill enw am fod yn annwyl a hoffus.

Mae ’na ambell i golofn yn sefyll yn y cof am eu bod nhw wedi ennyn ymateb mawr, neu ymateb annisgwyl – neu’r ddau. Mi wnaeth un fy landio ar dudalennau blaen y tabloids yma yng Nghymru, am imi feiddio trio cael trafodaeth onest ac agored am y gair ‘hiliaeth’ yng nghyd-destun Cymru a Lloegr. Colofn yn ymateb i’r nofel Fifty Shades of Grey oedd un arall, a’r un fwya’ diweddar oedd colofn yn trafod y capel, a’r ffaith ’mod i wedi dechra’ mynychu un.

Dwn ’im faint o arwyddocâd sydd ’na i’r ffaith mai ysgrifau ar Saeson, secs a Christnogaeth sydd wedi ysgogi’r ymateb mwya’, ond dyna sut mae hi wedi bod hyd yma.

Yr ola’ o’r uchod dwi am ei drafod tro ’ma, a’r ymateb cymysg ac annisgwyl ges i i’r golofn ‘Mynd i’r capel’. I’r rhai ohonoch na welodd y darn hwnnw, cychwyn mynd ddaru mi yn sgil y plant, am eu bod nhw wedi gofyn i gael mynd i’r Ysgol Sul. Fy ngreddf, os ydw i’n onest, oedd i ddweud ‘na’, yn rhannol oherwydd nad o’n i erioed wedi bod i’r un oedfa – ac oherwydd rhagfarn, ofn ’w’rach, a’r ffaith nad ydw i’n credu.

Ond mi es i, a chanfod mod i’n mwynhau mynd, er ’mod i ddim bob tro yn siwr iawn pam. Doeddwn i’n sicr ddim yn cyd-weld â phob dim ddaeth o’r pulpud, ond roedd ’na rywbeth am yr iaith, y canu, y teimlad o gymuned, a’r cysylltiad cyson efo pobol hyn y pentref a oedd yn rhoi rhywbeth imi nad o’n i’n ei gael yn nunlle arall.

Roedd yr ymateb yn dilyn cyhoeddi’r golofn yn ddiddorol iawn. Derbyniais i lythyrau hyfryd gan bobol na fyddwn i byth yn disgwyl eu bod nhw’n darllen fy ngwaith i heb sôn am ei fwynhau o, a mi ges i sylwadau llawn amheuon gan bobol eraill. ‘Wt ti ’di cael tröedigaeth?’ oedd un o’r rhai mwya’ poblogaidd. Doeddwn i ddim, a dydw i ddim, ond mi rydw i’n dal i fynd i’r capel.

‘Fysa fo’m yn well i ti fynd am dro yn lle mynd i fan’na?’ oedd un arall ges i. Ond mi fyswn i’n deud bod yr hyn dwi’n ‘ei gael’ o fynd i’r capel yn rhywbeth reit debyg i’r hyn dwi’n ei gael o fynd am dro.

Weithiau, mae rhywun angen rhywbeth sy’n fwy na fo’i hun, a dyna dwi’n ei gael wrth glywed hen iaith, a chanu hen ganeuon ac wrth droedio hen lwybrau.

Beca Brown
Mwy

Theatr – holi Sion Eirian

THEATR
Drama Mewn Llaw
Menna Baines

Mae drama newydd a fydd yn cael ei pherfformio am y tro cyntaf yn yr Eisteddfod wedi’i lleoli yn nwyrain Sir Gaerfyrddin mewn cyfnod pan oedd y diwydiant glo’n dirwyn i ben. Bu Barn yn holi ei hawdur, SIÔN EIRIAN.

O glywed fod drama newydd Siôn Eirian yn ymwneud â chymuned Gymreig mewn ardal lofaol yn y de-orllewin a’i bod wedi’i gosod yn yr 1980au, efallai y bydd rhai yn neidio i’r casgliad mai drama am Streic y Glowyr yw hi. Wedi’r cwbl, mae digon o ddrama yn perthyn i hanes y streic honno (1984–5) i fodloni unrhyw ysgrifennwr creadigol. Ac yn wir, nid dyma fyddai’r tro cyntaf i Siôn Eirian i ysgrifennu am y streic – dyma un o’r digwyddiadau hanesyddol a bortreadwyd yn y gyfres ddrama deledu Pen Talar, a gyd-ysgrifennwyd ganddo ef ac Ed Thomas ac a ddarlledwyd ar S4C rai blynyddoedd yn ôl. Roedd honno wedi’i gosod yn Sir Gaerfyrddin, fel y ddrama lwyfan hithau. Ond mae Garw, sydd wedi’i lleoli mewn pentref dienw yn Nyffryn Aman ac a fydd yn cael ei pherfformio am y tro cyntaf yn yr yr Eisteddfod, yn cychwyn yn 1986, flwyddyn ar ôl i’r streic ddod i ben.

Roedd yr amseriad yn ddewis bwriadol ar ran yr awdur. Dywed Siôn Eirian ei fod yn awyddus i osgoi mynd ar ôl stori gyfarwydd y streic. Roedd ei ddiddordeb yn hytrach mewn pwnc mwy cyffredinol na fu llawn cymaint o drafod arno mewn cyfrwng creadigol, sef y modd y newidiodd y gymdeithas yn sgil crebachiad diwydiannau trwm fel y diwydiant glo. Ac felly, er mai cyn-löwr sydd wedi colli ei waith yw un o brif gymeriadau’r ddrama, mae’r awdur wedi dewis ei bortreadu nid fel rhywun a fu’n gweithio yn un o’r pyllau mawr, ond yn hytrach fel un a arferai gael ei gyflogi mewn pwll bach cyntefig lle nad oedd undebaeth yn rym o bwys.

Ni fydd y rhai sy’n gyfarwydd â gwaith blaenorol yr awdur yn synnu bod y ddrama hon eto’n wleidyddol ei chefndir a chymdeithasegol ei diddordeb. Dywed Siôn Eirian mai cymdeithas ar groesffordd sy’n cael ei darlunio yn Garw. Wrth ymchwilio ar ei chyfer bu’n cnoi cil ar yr hyn mae gwahanol haneswyr wedi’i ddweud am y cyfnod dan sylw, gan gynnwys yr hanesydd Marcsaidd Eric Hobsbawm.

‘Yn ei lyfr The Age of Extremes, sef ei ddehongliad o hanes yr 20g., mae Eric Hobsbawm yn dweud mai canol yr 1980au yw’r hyn mae’n ei alw’n ‘tip-over point’ wrth i natur gwaith y rhan fwyaf o bobl yn y gwledydd gorllewinol newid yn llwyr, o fod yn waith bôn braich a chaib a rhaw i fod yn waith hollol wahanol a oedd yn perthyn i fyd mwy technolegol. Dyma’r cyfnod pan aeth gweithwyr corfforol yn lleiafrif. Erbyn hyn roedd yna fwy o waith i fenywod a graddedigion a phobl oedd wedi cael rhyw fath o hyfforddiant, boed hwnnw’n waith mewn ffatrïoedd neu yn y sector ariannol neu ym myd hamdden neu beth bynnag, nag oedd yna i ffermwyr, glowyr a phobol eraill oedd yn gweithio gyda’u dwylo.

‘Yng Nghymru roedd y newid yma’n cyd-ddigwydd â chau nifer o lofeydd a diswyddiadau mawr yn y diwydiant dur. Mae rhai pobol yn credu mai Thatcher wnaeth gau’r pyllau glo ond y tebygrwydd yw y bydden nhw wedi cau beth bynnag ac mai prysuro newid anochel oedd y cwbl a wnaeth hi.’

Mae’n disgrifio Llew, prif gymeriad y ddrama, nid yn unig fel cyn-löwr ond fel ‘cyn-focsiwr, cyn-benteulu, cyn-bopeth’....

Menna Baines
Mwy

‘Re zo re!’ (Digon yw digon) Y Llydawyr yn dangos eu hochr

Dominig Kervegant

Mae cynlluniau i ad-drefnu’r rhanbarthau yn Ffrainc yn bygwth hunaniaeth Llydaw fel gwlad ac mae hynny, ynghyd â materion fel diweithdra a chyflwr y sector amaeth, wedi sbarduno protestiadau mawr yn ystod y misoedd diwethaf. Dyma olwg ar y sefyllfa gan Lydäwr sy’n byw yng Nghymru ond sydd ynghanol yr ymgyrch am gyfiawnder i’w wlad enedigol.

I’r Llydawyr hynny sy’n poeni am ddyfodol eu gwlad dan y newidiadau i’r ffiniau rhanbarthol sydd ar droed yn Ffrainc, roedd pethau’n ymddangos yn bur ddrwg ychydig wythnosau’n ôl. Nid yw’r datblygiadau diweddaraf yn y broses yn gwireddu’r ofnau gwaethaf, ond maent yn dod yn agos iawn at hynny, ac mae pob golau wedi troi’n goch.

Ad-drefnu gweinyddol yw’r cefndir i’r cyfan. Mae llywodraeth Ffrainc yn bwriadu cael gwared â’r unedau gweinyddol a elwir yn départements (ceir 101 ohonynt i gyd gan gynnwys ambell un tramor). Y nod yw symleiddio’r ‘millefeuille administratif’, neu’r sleisen hufen weinyddol os mynnwch, fel bod y wlad yn cael ei rhedeg yn fwy effeithiol. Does dim o’i le ar y syniad hwnnw. Go brin fod y départements yn gwneud fawr o synnwyr erbyn hyn ac mae’n debyg y bydd rhan fwyaf o bobl Ffrainc yn ddigon parod i ffarwelio â nhw, pan ddaw’r amser. Ond cyn cael gwared â’r départements, mae’r Llywodraeth, fel y cyhoeddodd y Prif Weinidog newydd, Manuel Valls, ym mis Ebrill, yn bwriadu ad-drefnu map y wlad drwy leihau nifer y rhanbarthau. Ceir 22 ohonynt ar hyn o bryd. Mae’r bwriad i uno rhai rhanbarthau, gan ddod â dau neu hyd yn oed dri rhanbarth at ei gilydd mewn ambell achos a hynny heb fawr o drafodaeth na hyblygrwydd mae’n ymddangos, wedi bod yn achos dicter yn ddiweddar mewn sawl rhan o Ffrainc. Mae hynny’n arbennig o wir am y rhannau hynny o’r wlad lle ceir ymhlith y trigolion ymdeimlad cryf o hunaniaeth ranbarthol. Does yr un man lle mae’r ymdeimlad hwnnw’n gryfach nag yn Llydaw wrth gwrs; ac mae nifer o bobl yno yn anhapus iawn wrth weld Ffrainc yn ymyrryd unwaith eto â ffin hanesyddol y wlad.

Un syniad sydd wedi cael ei wyntyllu yw dod ag ambell département gorllewinol ynghyd i greu rhanbarth ‘Grand-Ouest’ newydd. I lawer o Lydawyr, hyn fyddai’r senario waethaf. Pe gwireddid y syniad byddai Llydaw’n colli ei henw wrth gael ei llyncu oddi mewn i’r rhanbarth mawr newydd a byddai hynny wedi bod yn ergyd drom i hunaniaeth Lydewig...

Mae’n sefyllfa sydd wedi creu anniddigrwydd cynyddol ac mae pobl yn dechrau dangos eu hochr. Wythnos wedi rhyddhau’r map cyntaf, ar 19 Ebrill, ymgynullodd dros 10,000 o bobl yn Naoned, ger castell duges olaf Llydaw, Anna Vreizh (Anna o Lydaw), mewn protest heddychlon dros aduno’r wlad a rhoi mwy o annibyniaeth weinyddol a gwleidyddol iddi fel rhanbarth oddi mewn i Ffrainc. Trefnwyd y brotest gan y ddau fudiad cenedlaetholgar, 44=Breizh a Bretagne Réunie. Ond cafodd gefnogaeth fawr hefyd gan aelodau mudiad Llydewig newydd sbon sydd wedi bod yn cipio’r penawdau yn Ffrainc ers ei sefydlu y llynedd. Os oedd unrhyw un yn dechrau amau bod Ffrainc wedi llwyddo i dawelu Llydaw o’r diwedd, gwrthbrofwyd hyn mewn dull go ddramatig gan y Bonnets Rouges (Capiau Coch)...

Dominig Kervegant
Mwy

Blas yr Afal a Gwin Gwyn Gwahanol

Shôn Williams

Seidr o’r Gororau a gwin gwyn o Libanus sy’n plesio ein colofnydd y tro hwn.

Yn oriau mân y bore mewn tafarn yng nghanol ein prifddinas, dyma gyfaill mynwesol yn rhoi potel o’m blaen gyda’r gorchymyn: ‘Tria hwn – y seidr gorau gest ti erioed’. Am unwaith, roedd o’n dweud y gwir. Cynhyrchydd y seidr oedd Gwatkin, busnes bach teuluol ar fferm yn Abbey Dore, dros y ffin yn Swydd Henffordd, ac ar ôl Gwglo gwelsom fod trip beics yno yn bosibilrwydd cadarn. Da gennyf adrodd nad aeth y syniad gwych yn y dafarn, fel y rhan fwyaf o syniadau gwych mewn tafarndai, yn angof yn sobrwydd trannoeth. Gwta wythnos yn ddiweddarach, roeddem wedi dal y trên i’r Fenni ac wedi beicio’r ugain milltir yno drwy ffyrdd cefn siroedd Mynwy a Henffordd.

Y peth diddorol i ni selogion gwin oedd pa mor agos oedd patrwm cynhyrchu y fferm seidr yn ymdebygu i’r hyn a fyddai’n nodweddiadol o gynhyrchydd gwin o safon uchel. Dim ond seidr a pherai o fathau unigol a wneir, sy’n sichrau bod blas cynhenid yr afal neu’r ellygen ar ôl gwasgu’r ffrwyth yno’n gryf o hyd. Fel y gallech ddisgwyl, mae rhai o’r diodydd yn sych grimp, eraill yn felys a’r lleill yn felys iawn, ond does dim yn cael ei ychwanegu – y syniad yw gadael i natur wneud ei gwaith. Mae’r blasau mae Gwatkin yn llwyddo i’w cael yn bur iawn, gydag arlliw o danin sych a surni’r afal weithiau yn dod i’r amlwg ar yr ôl-flas. Gwelsom y gwahanol fathau o gasgenni a ddefnyddir i aeddfedu, gan efelychu unwaith eto y patrwm cynhyrchu gwin. Daeth rhai o’r casgenni o ddistyllfeydd yr Alban ac o Sbaen gan gynhyrchwyr sieri, a oedd yn ychwanegu blas cynnil at y cynnyrch gorffenedig. Fy ffefryn ohonynt i gyd yw’r Yarlington Mill, afal hynafol sy’n gynhenid i Wlad yr Haf ond a dyfir yn helaeth drwy Swydd Henffordd. Dyma seidr sy’n llawn haeddu ystyriaeth ochr yn ochr â’r gwinoedd gorau, cymaint yw dyfnder a chymhlethdod ei arogleuon a’i flasau.

Daeth fy nhro i gynnal ein noson blasu dall ymysg fy ffrindiau. Fe wyddoch y drefn bellach – pawb yn dod â photel o rywbeth da a diddorol, a’r gweddill ohonom yn mwynhau dyfalu beth ydyw ac o ble y daeth. Mae llawer o selogion Chateau Musar yn ein plith, gwin unigryw o Lebanon ac iddo hanes rhyfeddol – er enghraifft, yn y rhyfel cartref yn Libanus yr 1980au roedd yn rhaid i’r casglwyr grawnwin osgoi bwledi er mwyn dod â’r cynnyrch o’r winllan yn ddiogel. Nodwedd arall ar Musar yw y caiff ei gadw’n ôl a’i ryddhau ar ôl pump i ddeng mlynedd. Efallai fod consensws cryf fod y coch ymysg y goreuon, ond nid felly y farn am y gwyn, a dyna oedd fy ngwin dall i.

Shôn Williams
Mwy