THEATR
Drama Mewn Llaw
Menna Baines
Mae drama newydd a fydd yn cael ei pherfformio am y tro cyntaf yn yr Eisteddfod wedi’i lleoli yn nwyrain Sir Gaerfyrddin mewn cyfnod pan oedd y diwydiant glo’n dirwyn i ben. Bu Barn yn holi ei hawdur, SIÔN EIRIAN.
O glywed fod drama newydd Siôn Eirian yn ymwneud â chymuned Gymreig mewn ardal lofaol yn y de-orllewin a’i bod wedi’i gosod yn yr 1980au, efallai y bydd rhai yn neidio i’r casgliad mai drama am Streic y Glowyr yw hi. Wedi’r cwbl, mae digon o ddrama yn perthyn i hanes y streic honno (1984–5) i fodloni unrhyw ysgrifennwr creadigol. Ac yn wir, nid dyma fyddai’r tro cyntaf i Siôn Eirian i ysgrifennu am y streic – dyma un o’r digwyddiadau hanesyddol a bortreadwyd yn y gyfres ddrama deledu Pen Talar, a gyd-ysgrifennwyd ganddo ef ac Ed Thomas ac a ddarlledwyd ar S4C rai blynyddoedd yn ôl. Roedd honno wedi’i gosod yn Sir Gaerfyrddin, fel y ddrama lwyfan hithau. Ond mae Garw, sydd wedi’i lleoli mewn pentref dienw yn Nyffryn Aman ac a fydd yn cael ei pherfformio am y tro cyntaf yn yr yr Eisteddfod, yn cychwyn yn 1986, flwyddyn ar ôl i’r streic ddod i ben.
Roedd yr amseriad yn ddewis bwriadol ar ran yr awdur. Dywed Siôn Eirian ei fod yn awyddus i osgoi mynd ar ôl stori gyfarwydd y streic. Roedd ei ddiddordeb yn hytrach mewn pwnc mwy cyffredinol na fu llawn cymaint o drafod arno mewn cyfrwng creadigol, sef y modd y newidiodd y gymdeithas yn sgil crebachiad diwydiannau trwm fel y diwydiant glo. Ac felly, er mai cyn-löwr sydd wedi colli ei waith yw un o brif gymeriadau’r ddrama, mae’r awdur wedi dewis ei bortreadu nid fel rhywun a fu’n gweithio yn un o’r pyllau mawr, ond yn hytrach fel un a arferai gael ei gyflogi mewn pwll bach cyntefig lle nad oedd undebaeth yn rym o bwys.
Ni fydd y rhai sy’n gyfarwydd â gwaith blaenorol yr awdur yn synnu bod y ddrama hon eto’n wleidyddol ei chefndir a chymdeithasegol ei diddordeb. Dywed Siôn Eirian mai cymdeithas ar groesffordd sy’n cael ei darlunio yn Garw. Wrth ymchwilio ar ei chyfer bu’n cnoi cil ar yr hyn mae gwahanol haneswyr wedi’i ddweud am y cyfnod dan sylw, gan gynnwys yr hanesydd Marcsaidd Eric Hobsbawm.
‘Yn ei lyfr The Age of Extremes, sef ei ddehongliad o hanes yr 20g., mae Eric Hobsbawm yn dweud mai canol yr 1980au yw’r hyn mae’n ei alw’n ‘tip-over point’ wrth i natur gwaith y rhan fwyaf o bobl yn y gwledydd gorllewinol newid yn llwyr, o fod yn waith bôn braich a chaib a rhaw i fod yn waith hollol wahanol a oedd yn perthyn i fyd mwy technolegol. Dyma’r cyfnod pan aeth gweithwyr corfforol yn lleiafrif. Erbyn hyn roedd yna fwy o waith i fenywod a graddedigion a phobl oedd wedi cael rhyw fath o hyfforddiant, boed hwnnw’n waith mewn ffatrïoedd neu yn y sector ariannol neu ym myd hamdden neu beth bynnag, nag oedd yna i ffermwyr, glowyr a phobol eraill oedd yn gweithio gyda’u dwylo.
‘Yng Nghymru roedd y newid yma’n cyd-ddigwydd â chau nifer o lofeydd a diswyddiadau mawr yn y diwydiant dur. Mae rhai pobol yn credu mai Thatcher wnaeth gau’r pyllau glo ond y tebygrwydd yw y bydden nhw wedi cau beth bynnag ac mai prysuro newid anochel oedd y cwbl a wnaeth hi.’
Mae’n disgrifio Llew, prif gymeriad y ddrama, nid yn unig fel cyn-löwr ond fel ‘cyn-focsiwr, cyn-benteulu, cyn-bopeth’....