Siglwyd Iwerddon gan stori arall am gam-drin, esgeulustod a chreulondeb. Sgrechiai’r penawdau: ‘Wyth cant o fabis wedi eu dympio mewn tanc septig’; ‘Cannoedd o blant a babanod wedi marw mewn cartrefi dan ofal lleianod a’u claddu’n ddienw’. A holwyd: faint yn rhagor o feddi torfol o’r fath sydd yn Iwerddon?
Aeth y penawdau erchyll a’r cwestiynau rownd y byd ym mis Mehefin yn sgil y datgelu bod sgerbydau ac esgyrn wedi eu darganfod ger cyn-gartref i famau a babanod yn Tuam, swydd Galway.
Ond mae’r stori y tu ôl i’r penawdau yn fwy cymhleth na’r hyn a ymddangosodd ar y cyfryngau rhyngwladol. Ac, ysywaeth, dydy hi ddim yn stori anghyfarwydd yn Iwerddon. Nid am y tro cyntaf, dim ond ar ôl i’r mater dderbyn cyhoeddusrwydd y tu allan i Iwerddon y talwyd y sylw dyladwy iddo adre.
Dydy hanes trist a chreulon y Cartrefi Mamau a Babanod ddim yn stori newydd. Daethpwyd o hyd i’r esgyrn yn Tuam bron i ddeugain mlynedd yn ôl, ond dim ond rwan y mae’r holl hanes yn cael ei gydnabod a’i archwilio.
Mae Catherine Corless yn byw yn Tuam, ac yn ei disgrifio ei hun fel ffarmwraig, gwraig ty a garddwraig. Mae hi hefyd yn hanesydd lleol – ac erbyn hyn yn enw cyfarwydd ac yn dipyn o arwres yn Iwerddon. Ei hymdrechion hi i sicrhau sylw teilwng i blant bach a gafodd eu gwthio o’r neilltu gan gymdeithas, ac i godi cofeb iddyn nhw, sydd wedi arwain at yr holl benawdau.
Tua thair blynedd yn ôl fe benderfynodd Catherine sgwennu erthygl i’r papur lleol, y Tuam Journal, am gartref Bon Secours yn y dre. (Cartref oedd hwn a gâi ei redeg gan urdd o leianod a ddechreuodd ym Mharis yn 1822; Iwerddon oedd eu cenhadaeth dramor gyntaf yn 1861 pan oedd effeithiau’r Newyn Mawr yn amlwg o hyd.)
Roedd y cartref yn Tuam yn un o blith dwsinau o Gartrefi i Famau a Babanod ledled y wlad – y rhan fwyaf yn Babyddol, ond rhai dan ofal yr Eglwys Brotestannaidd.
Dyma lle'r oedd merched di-briod beichiog yn mynd i roi genedigaeth. Nid mynd yn wirfoddol wrth gwrs, ond cael eu hanfon yno gan eu teuluoedd i osgoi sgandal a chywilydd. Roedd y rhan fwyaf o’r merched yn cael eu gorfodi i roi eu babanod i gael eu mabwysiadu.
Hynny yw, wrth gwrs, os oedd y babi’n fyw ac yn iach. Roedd lefel salwch difrifol a marwolaethau tua theirgwaith yn uwch yn y cartrefi hyn nag yn y gymdeithas yn gyffredinol. Roedd y ffliw neu’r frech goch yn gallu cydio’n gyflym o fewn y cartrefi. Ac roedd y merched (lawer ohonyn nhw’n dlawd ac mewn gwendid) yn esgor dan amgylchiadau afiach. Roedd y cartrefi yn aml yn oer, weithiau’n fudr, a’r bwyd yn brin ac yn annigonol.
Gwyddai pobl Tuam fod bedd torfol ger y Bon Secours ar gyfer yr holl fabanod a phlant a drengodd yn y Cartref. Pan godwyd stad newydd o dai gerllaw yn y 1970au fe edrychodd y trigolion ar ôl y safle lle y tybiwyd yr oedd y bedd wedi ei leoli. Torrwyd y glaswellt, a chodwyd cerflun o’r Forwyn Fair.
Ond roedd Catherine Corless eisiau gwybod rhagor...