Gorffennaf 2020 / Rhifyn 690

Cerdd

Beethoven i’r byd o Bentrebychan

Adolygiad

O ganol mis Mai hyd ddechrau Mehefin cafwyd wyth datganiad gan Llŷr Williams yn cyflwyno pob un o’r 32 o sonatâu a gyfansoddodd Beethoven. Mae Llŷr wedi cyflawni’r gamp anhygoel hon nifer o weithiau yn y gorffennol, ond y tro hwn roedd yn chwarae gartref yn llythrennol. Roedd i fod i gyflwyno’r cyfanwaith mewn gŵyl gelfyddydol yn Guadelajara ym Mecsico, ac er nad oedd hynny’n bosib oherwydd y coronafirws, roedd yr ŵyl a chwmni recordiau Signum Classics yn awyddus i’r prosiect gael ei wireddu. Y canlyniad fu iddynt recordio Llŷr ar ei biano ei hun, gartref, dros gyfnod o bythefnos gan roi’r cyfle i’r byd i gyd glywed y cyflwyniad.

Fel llawer o bobl yr ardal rwyf yn ymwybodol o feistrolaeth gerddorol Llŷr er pan oedd yn ifanc iawn. Ond roedd y cyflwyniad hwn yn aruthrol, yn orchest epig ac yntau’n perfformio’r cyfan ar ei gof. Os ydych am werthfawrogi’r gamp y mae newydd ei chyflawni, dychmygwch geisio dringo Eferest ar eich pen eich hun heb na chymorth Sherpa na chefnogaeth unrhyw un arall ychwaith.

J. Brian Hughes

Mwy

Gwagio Epynt

Diau mai un o ddelweddau mwyaf pwerus y newyddion yn ôl ym mis Mehefin oedd yr un o gerflun Edward Colston, y masnachwr caethwasiaeth, yn cael ei luchio’n ddiseremoni i’r afon ym Mryste gan griw o brotestwyr. Mewn dim, roedd y drafodaeth wedi cychwyn ynglŷn â phwy ddylai gael aros ar ei bedestal a phwy ddylai fynd? Ai dileu hanes yw hyn, neu stopio dyrchafu dihirod? A beth ydym yn ei ddysgu i’n plant mewn gwirionedd?

I ni yng Nghymru, un o’r digwyddiadau a gafodd eu cofio ddiwedd Mehefin oedd y Chwalfa yn Epynt. Mae 80 mlynedd wedi mynd ers i drigolion 52 o ffermydd Mynydd Epynt gael llythyr gan y Fyddin yn dweud bod ganddynt fis i adael eu cartrefi gan fod y lle am gael ei droi yn faes tanio. Erbyn diwedd Mehefin 1940 roedd y tai yn wag, yr anifeiliaid wedi mynd, a dechreuodd y tanio.

Angharad Tomos

Mwy

Materion y mis

Yr economi’n crebachu’n arw

Roedd yn rhaid i sylwebyddion godi’n gynnar ar 12 Mehefin oherwydd bod y Swyddfa Ystadegau Gwladol (ONS) yn cyhoeddi ffigyrau am saith o’r gloch y bore hwnnw parthed maint economi (GDP) y Deyrnas Gyfunol ym mis Ebrill. Hwn oedd yr adroddiad cyntaf i adlewyrchu’n llawn effaith Covid-19 ar yr economi. Roedd disgwyl y byddai’r ystadegau’n dangos gostyngiad mawr, ac felly y bu, gyda chrebachiad o 20.4 y cant yn Ebrill, yn dilyn cwymp o 5.8 y cant ym Mawrth. Dros y ddau fis, felly, roedd yr economi wedi crebachu 25 y cant. Dyma’r cwymp mwyaf ers dechrau cofnodi ffigyrau GDP. Serch hynny, roedd y cwymp i’w ddisgwyl. O’r gweithlu o tua 33 miliwn ar ddechrau’r flwyddyn, roedd traean naill ai ar furlough neu o dan drefn debyg ar gyfer yr hunangyflogedig. Y ffigyrau cyfatebol i Gymru oedd gweithlu o 1.4 miliwn a thua 418,000 yn derbyn cymorth arbennig.

Eurfyl ap Gwilym

Mwy

Llyfrau

Heb ei fai, heb ei eni

Adolygiad o O.M.: COFIANT SYR OWEN MORGAN EDWARDS gan Hazel Walford Davies

Yn Hydref 1908 symudodd Owen Morgan Edwards a’i deulu i’r Neuadd Wen, y tŷ ysblennydd a godwyd ganddo yn Llanuwchllyn. Erbyn hynny, ef oedd Prif Arolygydd Ysgolion Cymru, ac yn sgil ei weithgarwch llenyddol a diwylliannol roedd ei statws fel eilun cenedl eisoes wedi ei hen sicrhau. Diau fod cryn siarad ymhlith trigolion Llanuwchllyn wrth iddynt weld y tŷ yn cael ei godi. Roedd ei bensaernïaeth yn drwm o dan ddylanwad yr ysgol Celfyddyd a Chrefft, ac yn ôl iaith wreiddiol cynlluniau’r pensaer, Samuel Evans, roedd y llawr gwaelod yn cynnwys ‘Hall, Drawing-Room, Dining Room, Morning-Room, Library, Dressing Room’, ynghyd â ‘Dark Room’ ar gyfer gwaith ffotograffig golygydd Cymru. Gyda’i morynion, ei garddwr, a’i chyflenwadau amheuthun o fwyd a diod o MacSymons Stores Ltd yn Lerpwl, rhesymol fyddai disgwyl i’r Neuadd Wen fod yn hafan gysurus i O.M. a’i wraig Ellen weddill eu dyddiau. Ond nid felly y bu.

Peredur Lynch

Mwy

Hiliaeth – rhaid codi llais

Peth annifyr ydi ffraeo, a thrio osgoi gwneud hynny ydi’n greddf ni ar y cyfan, oni bai ein bod ni mewn hwyliau ffraegar neu wedi meddwi. Mae ffraeo efo teulu a ffrindiau yn waeth eto, ac mi wnawn ni frathu’n tafodau’n dwll cyn gwneud hynny, oni bai fod yna rywbeth gwirioneddol ofnadwy wedi digwydd neu’i bod hi’n Ddolig.

Os ydi gwaed yn dewach na dŵr a chyfeillgarwch yn cyfri mwy na dim byd arall bron, y peth ola’ ’dan ni isio’i wneud ydi codi helynt efo’r rhai agosaf atom ni. Ond dyna mae llawer ohonom ni wedi bod yn ei wneud dros yr wythnosau diwethaf ers i’r protestiadau Black Lives Matter ddod ag agweddau annisgwyl i’r golwg mewn pobol ’dan ni’n meddwl y byd ohonyn nhw.

Rydan ni wedi treulio blynyddoedd yn hel esgusodion dros fod yn gachwrs di-asgwrn-cefn pan ’dan ni’n gweld neu glywed pethau hiliol o’n cwmpas, ond diolch byth, mae mwy a mwy o herio hiliaeth yn digwydd bellach.

Beca Brown

Mwy

Arglwydd, be ydi’r gêm?

Dafydd Elis-Thomas: dadansoddiad

Ble’r oeddech hi pan gyhoeddodd Dafydd Elis-Thomas na fyddai’n sefyll yn etholiad Senedd Cymru yn 2021? Dim ond y gwamal fyddai’n cymharu’r datganiad â llofruddiaeth ysgytwol JFK. Ond eto i gyd, dyma ddarn bach o hanes sy’n rhoi mymryn o’r ias a gawn gan Ceiriog: ‘Mae cenhedlaeth wedi mynd / A chenhedlaeth wedi dod’. Dyma gau pen y mwdwl ar oes dymhestlog hir fel gwleidydd etholedig, serch bod ei yrfa seneddol yn fyw o hyd diolch i Dŷ’r Arglwyddi. A phwy fyddai’n ddigon ynfyd i ildio holl fuddion a mwythau’r private members’ club mwyaf ecscliwsif yn Llundain, a’i rwydwaith o ddylanwad anetholedig?
Tybed nad fel gwleidydd y mae tafoli ei gyfraniad ond fel ffenomen ddiwylliannol – eicon symudliw sgleiniog. Pwy ond yr Arglwydd fyddai’n ymddeol efo’r fath ysmaldod cryptig ôl-fodern?

Marc Edwards

Mwy

Darllen am ddim

Y Blaid Geidwadol Gymreig – neu Blaid ‘mae popeth yn well yn Lloegr’

Ar drothwy’r Nadolig y llynedd roedd y Torïaid yn yr uchelfannau – nid yn Lloegr yn unig ond yng Nghymru hefyd. Buan y newidiodd y sefyllfa fodd bynnag.

Mae’r pla ’ma wedi troi popeth ar ei ben, gan gynnwys y rhagolygon ar gyfer y Ceidwadwyr Cymreig yn etholiad Senedd Cymru fis Mai nesaf.

Gwta chwe mis yn ôl roedd pethau’n ymddangos yn addawol dros ben i Paul Davies a’i griw. Roedd Boris Johnson fel petai’n gallu ysgubo popeth o’i flaen yn sgil ennill buddugoliaeth a oedd nid yn unig wedi chwalu Corbyn a Corbyniaeth yn deilchion, ond a oedd hefyd wedi llwyddo i dorri crib Llafur Cymru – sef, does bosib, un o’r peiriannau etholiadol mwyaf effeithiol yn y byd democrataidd. Yn wir, mor ddiweddar â mis Ebrill, cyhoeddwyd arolwg barn awdurdodol a oedd yn awgrymu y gallasai’r Ceidwadwyr fod wedi ennill 26 o seddi yn y Senedd petai etholiad datganoledig wedi ei gynnal ar y pryd. Roedd hyn yn cynnwys 15 sedd etholaethol (sef un yn fwy nag y llwyddwyd i’w hennill ym mis Rhagfyr) yn ogystal ag 11 sedd ranbarthol. Byddai canlyniad o’r fath yn golygu mai’r Torïaid fyddai’r blaid fwyaf yn y Bae, a hynny am y tro cyntaf erioed.

Richard Wyn Jones

Darllen am ddim

Cip ar weddill rhifyn Gorffennaf

Cofebau a hanes – cwestiynau anodd – Huw Pryce

Y gynghrair yn erbyn Sinn Féin – Bethan Kilfoil

Yn nannedd y storm – y coronafirws a Chasnewydd – Rhodri Evans

‘Ar y ffens’ ar ailagor ysgolion – Dafydd Fôn Williams

Pêl-droed tu ôl i ddrysau caeedig – Eilir Llwyd

Rachel Barrett – y swffragét yn y cysgod – Mary Thorley

Cofio Siôn Eirian – Manon Eames

Amen, John Cleese – Elin Llwyd Morgan

Mwy