Gorffennaf 2023 i Awst 2023 / Rhifyn 726-727

Cefnogi cymunedau Cymraeg heb greu Gaeltacht – Simon Brooks

Bwlio ac aflonyddu yn Senedd Ewrop – Mared Gwyn

Rob Page a dyfodol pêl-droed Cymru – Eilir Llwyd

Daniel Jones - y seren lachar a bylodd – Geraint Lewis

Yr ecsentrig Robyn Léwys – Gwyn Llewelyn

Llŷn ac Eifionydd Cynan – Gerwyn Wiliams

Nid hon yw’r ffrae sy’n mynd i achub yr iaith – Beca Brown

Fy mreuddwydion chwaraeyddol – Derec Llwyd Morgan

Adolygiadau o lyfrau’r haf

Pan symudodd fy rhieni a’m chwiorydd i’r Hen Reithordy, Llanarmon, tua chanol y 1970au, mi holodd fy mam un o’r cymdogion pwy oedd yn byw yn y ffarm dros y ffordd. ‘’Dwn ’im’ oedd yr ateb; ‘tydan ni ddim yn g’neud rhyw lawar efo pobol Llŷn!’ A dyma ddysgu eu bod wedi ymgartrefu dafliad carreg o’r ffin rhwng Llŷn ac Eifionydd.

Mi fyddwn i’n croesi’r ffin honno, sef afon Erch, bob dydd i fynd i’r ysgol. A ’nhad (yr actor Grey Evans) i ffwrdd yn bur aml ar daith neu yn ffilmio, callach oedd i mi ganlyn fy mam i’r ysgol lle’r oedd hi’n dysgu, yn hytrach na mynd i’r ysgol leol yn Chwilog neu Langybi. I ffwrdd â ni ein dwy bob dydd yn y Beetle bach glas drwy’r Ffôr a Rhos-fawr, heibio Fron, Pant-yr-hwch, Tan-y-graig a Bryncynan, nes cyrraedd tre’r penwaig arian – Nefyn.

Byddem yn troedio ffin arall ar y siwrnai honno; ffin gyfrin, annelwig byd dychymyg. Byddai’r daith ddyddiol yn troi’n antur wrth ddychmygu mai Bwthyn y Tair Arth oedd y bwthyn-llwyni-rhosod ar ymyl y lôn, ac mai hen wrach oedd yn byw yn yr adfail tywyll yng nghysgod y coed.

Tydi’r ffin honno byth ymhell pan ydach chi’n cael eich magu ym mro Eifionydd, lle mae ‘blas y cynfyd yn aros fel hen win’. Mae ddoe a heddiw yn gwau trwy’i gilydd yma. I mi, mae Ffynnon Gybi yn dal i iacháu cleifion â’i dyfroedd sanctaidd. Mae Gwrach y Widdan yn dal i lechu mewn rhyw hafn fwsoglyd ar lan afon Dwyfor. Ac onid ydi carreg Grasi yn dal i sefyll yn un o gaeau Glasfryn? Grasi – y ferch a esgeulusodd ei dyletswydd o warchod y ffynnon ger Pencaenewydd, ac a welodd ei chartref a’i chymdogaeth yn cael eu boddi o flaen ei llygaid.

Waeth o ba gyfeiriad y daethoch chi i Foduan eleni mi ddilynoch chi, neu mi groesoch chi Lwybrau’r Pererinion fwy nag unwaith. Wrth ddilyn y ffordd o Foduan tua Phen Draw Llŷn mi fydd hynny’n dyfnhau. Byddwch chi yn un o’r pererinion hynny, ac fe allwch ddilyn yn ôl traed y seintiau yn hwylus o un eglwys blwyf a’i ffynnon i’r llall. Maen nhw’n dal yno yng Nghae Ffynnon Gybi, Rhos Beuno, Gardd y Sant a Chae Eisteddfa, sef y cae hwnnw lle gorffwysai’r pererinion ger Eglwys Gwynhoedl yn Llangwnnadl ar eu ffordd i Enlli.

Prin fod yna gae, ogof, cilfach na ffynnon heb fod ganddynt enw, chwedl, stori ac eglurhad y tu ôl iddynt. O fewn tafliad carreg i Faes y Steddfod mae ffermydd Cwningar, Pont y Gribyn, Maesoglan a Botacho, a does dim rhaid mynd ymhell i ganfod Cae Cadi Marchog, Cae Saith Llathen, Pant y Diogi, Talar Gwydda a Llain Gylfiniriaid. Yn ‘darnbachodir’ ar Instagram mae Morwen Jones yn cynnig blas inni o’r holl enwau sydd yn yr ardal, a hynny trwy gelf a cherdd.

Artist, bardd ac ysgrifwr o dras Cymreig oedd David Jones (1895–1974). Er iddo gael ei eni yn Swydd Gaint, un o Dreffynnon yn Sir Fflint oedd ei dad ac uniaethodd yntau fwyfwy â’i wreiddiau Cymreig wrth ddatblygu fel bardd ac fel arlunydd. Mae arddangosfa sylweddol o’i waith celfyddydol sydd i’w gweld yn Aberhonddu ar hyn o bryd yn tystio i un wedd benodol ar hynny. Mae Rhythmau’r Bryniau: David Jones + Capel-y-ffin yn Y Gaer yn cynnwys oddeutu 70 o baentiadau a lluniadau ac yn canolbwyntio ar y gwaith a greodd yn sgil ei ymweliadau estynedig â’r pentref bychan ar gyrion Bannau Brycheiniog.

Rhwng Nadolig 1924 a haf 1928 ymunodd David Jones ar sawl achlysur â chymuned y cerflunydd a’r dylunydd teipograffeg Eric Gill yn yr hen fynachlog yng Nghapel-y-ffin. Roedd y cyfnod hwn yn drobwynt allweddol yn natblygiad yr artist. Yn ôl y cyflwyniad ar un o banelau’r arddangosfa, ‘Cyffrowyd Jones gan “rythmau’r bryniau” a “gwrth-rythmau” yr afonydd a dechreuodd luniadu gydag ysgafnder a llyfnder newydd.’

Yn Eisteddfod Genedlaethol Llangefni 1983 fe ddigwyddodd dau beth sydd wedi aros yn fyw iawn yn fy nghof dros yr holl flynyddoedd a aeth heibio’n frawychus o gyflym ers hynny. Testun llawenydd llwyr ac un sydd wedi parhau a chynyddu hyd y dydd heddiw yw un o’r digwyddiadau hynny. Mae’r llall, ac efo hwnnw dwi’n cychwyn, yn fwy cymhleth ac astrus ond ar yr un pryd yn hynod ddiddorol. Ymwneud y mae â’r ymateb anhygoel a fu i fuddugoliaeth Eluned Phillips yng nghystadleuaeth y Goron yn Llangefni. Honno oedd ei hail goron genedlaethol. Roedd hi eisoes wedi ennill coron y Bala yn 1967. Yn y cylchoedd barddol ac academaidd roedd y stori’n dew ar y pryd bod Ms Phillips wedi cael ‘cymorth’ i gyfansoddi ei phryddest goronog ond wnaeth neb feiddio crybwyll hynny’n gyhoeddus. Gwahanol iawn oedd y sefyllfa ar ôl ei buddugoliaeth yn 1983. Ar Newyddion Saith S4C – Llangefni oedd Prifwyl gyntaf y Sianel – fe ddarlledwyd un o’r cyfweliadau rhyfeddaf a mwyaf ych-a-fi a welais i erioed.

Er fy mod yn llwyr gefnogi hawl artistiaid i’w mynegi eu hunain drwy ba bynnag gyfrwng sydd orau ganddynt, mae’r drafodaeth ynglŷn â rheol iaith yr Eisteddfod wedi mynd yn ddiangen o hyll.

Holl bwynt yr Eisteddfod ydi dathlu’r Gymraeg a’i diwylliant. Does dim dwywaith nad oes gan yr artistiaid sydd dan sylw a’u celfyddyd le pwysig o fewn y diwylliant hwnnw. Mae eu hangen nhw, ac mae eu mynegiant artistig organig a gonest yn gwneud y celfyddydau Cymraeg yn hygyrch i gynulleidfaoedd na fyddai darpariaeth arferol yr Eisteddfod, efallai, yn taro tant â nhw. Mae gan artistiaid hawl i wrthod cyfaddawdu ar eu hegwyddorion, ond nid gwneud i’r Eisteddfod gyfaddawdu ar fater ei hunaniaeth yw’r ateb.

Mae’r awgrym y dylid cael gwared â’r rheol iaith, neu ei haddasu i fodloni artistiaid sy’n penderfynu peidio â pherfformio’n bennaf drwy gyfrwng y Gymraeg, yn ateb gorsyml a diffygiol i broblem gymhleth.