Hydref 2014

Adolygiad Llyfr - Gohebiaeth yr Aderyn Brith

Alan Llwyd

Dyma olygiad campus o lythyrau Goronwy Ddu o Fôn, meddai ALAN LLWYD, ond ai Goronwy mewn gwirionedd yw’r gwr sy’n syllu arnom oddi ar glawr y gyfrol?

Llythyrau Goronwy Owen (Cyfrolau Cenedl 9)
Gol. Dafydd Wyn Wiliam
tt. 324, Dalen Newydd, £15.00

Hyd nes y cyhoeddwyd y gyfrol hon, y gyfrol safonol i’r sawl a fynnai astudio llythyrau Goronwy Owen oedd The Letters of Goronwy Owen (1723–1769), dan olygyddiaeth J. H. Davies. Bellach, dyma lythyrau Goronwy Owen wedi eu golygu o’r newydd gan Dafydd Wyn Wiliam, un o’n hysgolheigion pennaf ni fel cenedl a’n hawdurdod mwyaf ar Forrisiaid Môn. Afraid dweud bod y golygiad newydd hwn yn disodli cyfrol J.H. Davies, a hynny am sawl rheswm. Yn wahanol i’w ragflaenydd, penderfynodd Dafydd Wyn Wiliam ddiweddaru orgraff y llythyrau gwreiddiol, gan alluogi darllenwyr sy’n anghyfarwydd ag orgraff y 18g. i’w darllen yn haws. Ceir rhagymadrodd rhagorol ganddo hefyd, ond gwir ogoniant y llyfr hwn yw’r nodiadau a geir ar ddiwedd y llyfr. Yma y mae holl ysgolheictod y golygydd ar waith wrth iddo fwrw goleuni ar gynnwys y llythyrau, gan egluro pwy yw’r bobl y cyfeirir atynt, esbonio ambell bwynt hanesyddol neu lenyddol, a thraethu ar arwyddocâd ac ystyr ambell briod-ddull neu ddihareb – ac mae rhyddiaith Goronwy yn dryfrith o idiomau a diarhebion bachog a choeth. Yn ogystal, nodir ystyr rhai geiriau dieithr yn yr eirfa fuddiol a defnyddiol sy’n dilyn y nodiadau.

Aderyn brith oedd Goronwy. Cafodd fywyd stormus, a bywyd trist hefyd ar lawer ystyr. Collodd sawl aelod o’i deulu. Am y rhan fwyaf o’i fywyd bu’n byw o’r llaw i’r genau, ac yn breuddwydio am greu arwrgerdd fawr yn y Gymraeg, nid annhebyg i Paradise Lost John Milton. ‘Nid oes gwadu nad oedd yn ymylu ar fod yn athrylith,’ meddai Dafydd Wyn Wiliam amdano, a hawdd cytuno â hynny. Roedd yn ysgolor, yn fardd gwych – er gwaethaf rhai gwendidau aml ac amlwg yn ei waith – ac yn rhyddieithwr tan gamp. Ond fe wnaeth ei amgylchiadau ei lesteirio rhag cyflawni ei addewid fel bardd. Ni lwyddodd i sicrhau iddo’i hun y rhyddid a’r hamdden a oedd yn angenrheidiol iddo fel artist creadigol. Erbyn diwedd ei fywyd roedd Goronwy wedi codi uwchlaw tlodi a chyni ei fywyd yng Nghymru ac yn Lloegr, ac wedi troi’n fonheddwr cefnog a oedd yn berchennog ar blanhigfa ac ar gaethweision, yn Swydd Brunswick bell yn y trefedigaethau Americanaidd, ond, ac yntau’n byw yng nghanol estroniaid ac yn gaeth i’w alcoholiaeth, aeth ei uchelgais i’r gwellt. Bu farw ym mis Gorffennaf 1769, yn 46 oed.

Rwy’n amheus iawn o un peth, sef, yng ngeiriau’r golygydd, ‘y llun o Oronwy sy’n harddu clawr y gyfrol hon’. Fe’i cafwyd, meddai, ‘trwy Helen Bott, a’i gwelodd yng Ngholeg William a Mary, Williamsburg, Virginia’. Awgrymwyd fwy nag unwaith yn y gorffennol fod portread o Goronwy yn llechu yn rhywle yn nyfnderoedd Virginia, a phan oeddwn yn casglu deunydd ar gyfer llunio cofiant i Goronwy ar ddechrau’r 1990au, cysylltais â Choleg William a Mary yn Williamsburg ac â rhai o ddisgynyddion Goronwy i holi am y portread, ond ni wyddai neb ddim oll amdano. Nodir ar gefn Llythyrau Goronwy Owen mai ‘Goronwy Owen, paentiad ar ifori gan arlunydd anhysbys’ a geir ar y clawr blaen. Fel hyn y disgrifir y paentiad bychan hwn fel eitem yng nghasgliadau Llyfrgell Earl Gregg Swem yng Ngholeg William a Mary:

Portrait in miniature oval, originally a brooch, now set in shadow box frame lined in burgundy velvet. Portrait appears to be on ivory covered with a chrystal and set in gold. Gentleman has brown eyes and light auburn or brown hair. There are no known portraits from the life of Goronwy Owen that have been accepted as authentic...

Alan Llwyd

Mwy

Ymateb i’r Refferendwm - Y Chwyldro yn Ystrad Clud

Simon Brooks

Er colli’r refferendwm, nid yw chwyldro yn air rhy gryf am yr hyn a ddigwyddodd yn enw’r ymgyrch Ie ar strydoedd ar hyd a lled yr Alban, yn ôl un a oedd yno yn ystod yr wythnos yn arwain at 18 Medi.

Yn ymgyrch Ie yn yr Alban gwelwyd asiad rhyfeddol rhwng gwahanol garfanau cymdeithasol a gwleidyddol, ac nid yw hwnnw, na’r dyhead sylfaenol am newid yn y drefn, am ddiflannu ar chwarae bach.

‘Bydd Tommy Sheridan yn hwyr,’ meddai cynullydd y cyfarfod Ie yng nghlwb cymdeithasol Clwb Pêl-droed Motherwell, ‘gan ei fod yn sefyll ar ben car yn annerch cannoedd o bobl tu allan.’ Ac yn wir wrth graffu ar y trydar, mi welais mai dyna’n union a oedd yn digwydd. ‘The Yes campaign,’ meddai Sheridan pan gyrhaeddodd ymhen y rhawg, ‘is having bigger meetings outside its meetings than the No Campaign.’

Roedd hynny o leiaf yn wir. Ddiwrnod ynghynt, wrth geisio canfod maes parcio ar gyfer gwneud eitem i Good Morning Wales fore trannoeth, cerddais yn ddirybudd i blith torf o ryw ddwy fil o bobl y tu allan i swyddfeydd y BBC yn Glasgow a oedd yn llafarganu ‘Shame on you, BBC’, a phethau na ddylid eu dweud wrth unrhyw Anti megis ‘You can stick your licence up your arse’.

Ar hyd a lled y wlad, roedd strydoedd yr Alban yn frith o sectau sosialaidd yn ymgyrchu’n ddygn o blaid diwedd Prydeindod a therfyn cyfalafiaeth. Y Grwp Comiwnyddol Chwyldroadol ar y Byres Rd yn Glasgow, yr Ymgyrch Annibyniaeth Radicalaidd yn Dundee. Roedd yr Estelada, baner annibyniaeth Catalwnia, yn cyhwfan yn y gwynt. Meddyliais am Homage to Catalonia George Orwell, a gweld Glasgow yn debyg.

Roedd yn rhyfeddol cyn lleied o’r pamffledwyr a’r stondinwyr hyn a oedd yn aelodau o’r SNP. Roedd y byd wedi’i droi tu chwith allan, a faswn i ddim wedi synnu pe bai Diggers, Levellers a Ranters rhyw chwyldro arall wedi ymddangos ar y stryd yn eu carpiau. Roedd hyd yn oed y cardotwr ar Byres Rd wedi’i orchuddio ei hun efo sticeri gleision yr ymgyrch Ie.

Noson y bleidlais, dyma droi i mewn i George Square ynghanol Glasgow gyda’r hwyr, neu ‘Independence Square’ fel y’i galwyd er mwyn dwyn brwydr Maidan Kiev i’r cof, a gweld cannoedd o lanciau a llancesi yn dawnsio rave, ac alawon undonong a hypnotig eu canu aflêr yn lledu i’r nos – ‘Sgotland, Sgotland, Sgotland’.

Nid yn Glasgow yn unig yr oedd chwyldro ar frys. Yn Dundee, ‘Yes City’, dyma fentro i’r casino, rhoi cynnig ar ganfasio a chael Yes, Yes, Yes-towards-a-No-but-coming-back-to-a-Yes, Yes-and-all-my-mates-are-Yes, Yes, Yes a Yes. Aye. Yn Arbroath, tref tua maint Llandudno, gorymdeithiais gyda 500 o genedlaetholwyr yn unswydd er mwyn amgylchynu criw ffilmio o Channel 4 a oedd yn enw cydbwysedd wedi llwyddo i gael hyd hefyd i dri ymgyrchydd o’r garfan Na.

Ni welais i erioed y fath ffrwydrad o gelfyddyd a chlyfrwch gwleidyddol: yr ‘Ayes’ wedi’u torri i laswellt bryniau, y neges yn y Grassmarket, Caeredin, ‘Vote with Clean Pants!’ ar lein ddillad, a’r ‘Aye’ ar ei blwmars yn ei ateb. ‘Bu Chòir’ ar y traethau, y Bwyleg ac ieithoeddd Pacistan mewn taflenni, a’r Sgoteg ymhob man, Aye.

Nid esgyrn sychion cenedlaetholdeb sifig yn unig oedd chwyldro pobl ifanc yr Alban. Miss Asbri 69 oedd y cywair, diwygiad at iws gwlad yr 21g., gwrthsefydliadaeth, hunanhyder, cariad at iaith, rhyfel dosbarth, cenedlaetholdeb a hefyd ‘bywyd y tu hwnt i genedlaetholdeb’.

Mae deall y bu chwyldro yn yr Alban, er gwaetha methiant y bleidlais, yn hanfodol er mwyn amgyffred beth fydd dyfodol gwledydd Prydain o hyn allan. Nid ‘barn gytûn’ pobl yr Alban oedd y nacáu ond canlyniad gafael yr ymgyrch Na ar y wasg felen, ymddygiad gwaradwyddus a sobreiddiol y BBC, ac anallu’r to hyn i gael hyd i naratif amgen am mai’r unig beth heblaw am y Sunday Herald a oedd ym meddiant yr Ymgyrch Ie oedd y cyfryngau cymdeithasol...

Simon Brooks

Mwy

Cerddoriaeth - Mae Lle i’r Bach a’r Mawr

Owain Gruffudd

Daeth tymor y gwyliau cerddorol Cymreig i ben gyda dwy wyl dra gwahanol i’w gilydd, Gwyl Gwydir a Gwyl Rhif 6. Dyma argraffiadau un a fu yn y ddwy.

Mae wythnos gyntaf Medi wastad wedi bod yn wythnos o deimladau chwithig. Wythnos o glywed un drws yn cau a gweld un arall yn agor. Ac er fod y drysau hynny wedi cynrychioli pethau gwahanol wrth imi fynd yn hyn, yr un yw’r teimlad o wacter. Ddeng mlynedd yn ôl, diwedd ar haf o ryddid oedd hi, cyn mynd yn ôl i grafangau amserlen tymor ysgol. Ond dros y bum mlynedd ddiwethaf mae mis Medi wedi golygu diwedd ar ddigwyddiadau sydd wedi dod yn uchafbwynt y calendr roc, pop a gwerin yma yng Nghymru – a thu hwnt – ac eleni roedd y teimladau hiraethus yn gryfach nag erioed.

Fe wnaeth y bandiau, yr hyrwyddwyr a’r labeli recordio ein difetha ni’n rhacs eleni. Daeth Ywain Gwynedd a’i diwns bachog yn ôl i’n diddanu ni unwaith eto; daeth bandiau cyffrous megis Palenco, Y Ffug, I Fight Lions a Trwbz i’r amlwg, ac roedd gwyl ar ôl gwyl ar ôl gwyl yn cael eu cynnal ar hyd a lled y wlad, gan ffurfio cnewyllyn cryf a byw i’r Sin Roc Gymraeg. Roedd ’na wyliau sydd wedi hen sefydlu eu hunain, megis Gwyl y Dyn Gwyrdd, Gwyl Gardd Goll ac wrth gwrs, Maes B, yn ogystal â gwyliau sy’n parhau i fynd o nerth i nerth – Gwyl Arall, Gwyl Crug Mawr a Sesiwn Fawr ar ei newydd wedd, i enwi dim ond tair, heb sôn am gnwd da o wyliau lleol llwyddiannus mewn sawl man

Ond gyda’r wythnosau’n prysur wibio heibio, a’r holl wyliau yn mynd a dod, roedd ’na wastad deimlad fod yr haf yn adeiladu tuag at binacl arbennig – ac y byddai’r haf yn gorffen gyda chlec, fel petai. Ac yn sgil llwyddiant y ddwy wyl llynedd, dyna’n union yr oedd pawb yn disgwyl ei gael yn Ngwyl Gwydir a Gwyl Rhif 6 eto eleni.

Yn nhermau’r gwyliau llai yng Nghymru, mae Gwyl Gwydir yn esiampl berffaith o sut i ddatblygu a rhedeg gwyl yn llwyddiannus. Mae’r criw bychan o drefnwyr lleol wedi mynd ati i ehangu maint yr wyl yn raddol ers iddi gael ei sefydlu chwe mlynedd yn ôl. Yn wreiddiol roedd hi’n cael ei chynnal mewn amryw leoliadau yn Llanrwst, cyn symud i safle parhaol yng Nghlwb Rygbi’r dref gan ddenu mwy a mwy o gynulleidfa. Heb unrhyw gyllid allanol i helpu i ariannu’r wyl, mae’r trefnwyr wedi bod yn ofalus i beidio ehangu’n rhy gyflym. Mae’r pris mynediad wedi parhau’n rhesymol, mae’r awyrgylch cyffredinol wastad yn braf, heb fawr ddim helynt, ac mae’r lein-yp yn cael ei ddewis gan bobl sydd yng nghanol bwrlwm y SRG ac yn deall eu cerddoriaeth – sydd wastad yn help.

Ar y llaw arall, roedd trefnwyr Gwyl Rhif 6, a oedd yn dair oed eleni, wedi dangos eu bwriad o’r dechrau’n deg, gan wahodd bandiau mor enwog â New Order, y Manics, Chic a Johnny Marr yn y blynyddoedd cyntaf. Ac er fod y pris tocyn fymryn yn ddrud, mae’n adlewyrchu’r ffaith fod Gwyl Rhif 6 yn cystadlu gyda rhai o wyliau mwyaf Prydain.

Wrth gwrs, mae Portmeirion, lleoliad Gwyl Rhif 6, yn allweddol i ddelwedd yr wyl a’i llwyddiant. Ar wahân i hud y pentref ei hun, creadigaeth ryfeddol Clough Williams-Ellis, a golygfa ar draws aber afon Dwyryd sy’n dwyn eich anadl, mae’n lleoliad delfrydol ar gyfer cynnig pob mathau o berfformiadau ac atyniadau gwahanol yr un pryd, gan gynnwys ffilmiau, darlleniadau a chomedi. Mae hi’n wyl arbennig, foethus, ac yn sicr mae’n unigryw.

Ond beth am y gerddoriaeth ei hun? Dyma rai o’r uchafbwyntiau’r ddwy wyl i mi.

Owain Gruffudd

Mwy

Neuaddau Dawns a Thân a Brwmstan – Albert Reynolds ac Ian Paisley

Bethan Kilfoil

Yn y byd gwleidyddol mae personoliaethau a pherthnasau personol yr un mor bwysig yn aml - os nad yn bwysicach - na pholisïau. Yn ddiweddar bu farw dau o’r personoliaethau mawr hynny. Dau wahanol iawn i’w gilydd ond dau a adawodd eu marc ar hanes diweddar Iwerddon.

Efallai nad oedd Albert Reynolds yn adnabyddus iawn y tu draw i Iwerddon - ond roedd Albert, fel roedd pawb yn ei alw, yn un o gymeriadau mwyaf lliwgar y byd gwleidyddol Gwyddelig. Roedd o hefyd yn un o arwyr y Broses Heddwch. Bu’n Taoiseach am gyfnod byr - llai na thair blynedd - rhwng Chwefror 1992 a Thachwedd 1994. Ond roedd hwnnw’n gyfnod cythryblus ac fe wnaeth Reynolds ddefnydd rhagorol o’i amser wrth y llyw.

Dyn busnes llwyddiannus a chyfoethog oedd o cyn troi at wleidyddiaeth. Cychwynnodd ei yrfa ym myd adloniant, fel trefnydd dawnsfeydd a rheolwr bandiau. Byd ‘showbands’ - ffenomen Wyddelig ryfeddol - yn ystod pumdegau a chwedegau’r ganrif ddiwethaf oedd byd Albert Reynolds. Offerynwyr a chantorion oedd y ‘showbands’ a fyddai’n perfformio caneuon pop y cyfnod mewn cannoedd o neuaddau dawns drwy Iwerddon benbaladr. Albert hefyd ddaeth â sêr fel Johnny Cash a Kenny Ball i Iwerddon. Symudodd wedyn i’r busnes cynhyrchu bwyd, gan brynu ffatri cig moch yn Nulyn ac adeiladu ffatri bwyd ci yn Longford a ddaeth yn un o fusnesau a chyflogwyr pwysica’r ardal.

Daeth â nodweddion byd masnach i’w wleidyddiaeth. Roedd ganddo graffter di-lol dyn busnes cefn gwlad gydag elfen o’r gamblwr lliwgar. Roedd wrth ei fodd yn mentro ac wedi mentro roedd yn benderfynol o lwyddo. ‘Rhaid cadw’ch llygad ar y gwningen’ oedd un o’i hoff ddywediadau.

Bu’n weinidog mewn sawl adran, gan gynnwys cyfnod gyda chyfrifoldeb dros ddatblygu cyfundrefn deliffon Iwerddon. Daeth yn enwog am yrru rownd y wlad efo llwyth o ffôns yng nghist ei gar gan eu dosbarthu i etholwyr diolchgar. Digwyddiad enwog arall yn ei yrfa oedd hwnnw yn 1981, ac yntau’n Weinidog Trafnidiaeth, pan fu’n rhaid iddo ymdrin â herwgipiad awyren Aer Lingus. Roedd yr herwgipiwr yn gyn-fynach Trapaidd a oedd yn bygwth ei roi ei hun ar dân os nad oedd yr awyren yn hedfan i Tehran ac os na fyddai’r Pab yn datgelu Trydedd Cyfrinach Ffatima. Mewn cyfres wych ar RTÉ, Reeling in the Years, mae’r bennod o 1981 sy’n dangos Reynolds ar darmac maes awyr yn Ffrainc yn ateb cwestiynau’r wasg am Drydedd Cyfrinach Ffatima yn glasur. (Mae ar YouTube os oes rhywun am ei weld.)

Roedd Reynolds bron yn 60 oed pan ddilynodd Charles Haughey fel arweinydd Fianna Fáil ac fel Taoiseach. Ar ei ddiwrnod cyntaf fe gyhoeddodd mai ei amcan oedd gweithio tuag at heddwch yng Ngogledd Iwerddon. Ac fe gadwodd ei air...

***

Mae rôl Ian Paisley yn hanes yr ynys hon yn un llawer mwy cymhleth a dadleuol. Do, fe gafodd ei dröedigaeth Ddamasgaidd ac fe drodd at heddwch tua diwedd ei oes. Ond roedd o’n rhannol gyfrifol am achosi’r erchyllterau yn y lle cyntaf. Mae bron yn amhosib peidio gweld bywyd a gyrfa Paisley mewn termau Beiblaidd. Y pregethwr tanllyd, y proffwyd o’r Hen Destament yn arwain ei bobl a’r Mab Afradlon yn edifarhau. Dyna sut yr oedd Paisley yn ei weld ei hun.

Sefydlodd ei enwad ei hun a’i blaid wleidyddol ei hun. Mae’r Eglwys Bresbyteraidd Rydd yn ganlyniad ffrae efo’r Presbyteriaid eraill. Sefydlodd y Blaid Unoliaethol Ddemocrataidd, y DUP, am fod Unoliaethwyr Ulster, yr UUP, yn llawer rhy llywaeth yn ei olwg. Fe roddodd Paisley lais i Brotestaniaid difreintiedig, dosbarth gweithiol y Gogledd oedd yn cael eu hesgeuluso gan yr UUP dosbarth canol. Roedd o hefyd yn bregethwr ysbrydoledig, medden nhw, ac yn gynrychiolydd da dros ei etholwyr, boed Brotestaniaid neu Babyddion.

Ond roedd areithiau sectyddol, tanllyd Paisley, yn disgrifio Pabyddion fel pryfetach, yn annog dynion ifainc i derfysgu ac yn arwain at dywallt gwaed. Roedd ei grefydd yn un ddu a gwyn, a digyfaddawd; ei wleidyddiaeth yn ddinistriol. Roedd ei ‘Na! Byth! Dim ildio!’ yn atseinio drwy Ulster.

Wedi dweud hynny i gyd, fe wnaeth Paisley newid, ac fe wnaeth o droi at heddwch, a hynny gyda’i holl egni. Fe gytunodd i rannu grym efo’i gyn-elynion, Sinn Féin, yn Stormont. Heb Paisley fyddai Cytundeb Dydd Gwener y Groglith, a sefydlu’r Cynulliad, ddim wedi bod yn bosib. Roedd siwrnai Paisley at y bwrdd trafod yn Stormont yr un mor syfrdanol ac annisgwyl â llwybr Martin McGuinness. A bu’r berthynas gwbl anhygoel rhwng y ddau gyn-elyn yn hollbwysig i weithrediad y Cynulliad...

Bethan Kilfoil

Mwy

Ymateb i’r Refferendwm - Colli’r Frwydr, Ond Parhau Mae’r Rhyfel

Richard Wyn Jones

Adroddiad llygad dyst i ddadrithiad nifer sylweddol o Albanwyr â’r wladwriaeth Brydeinig a’i sefydliadau – yn enwedig y BBC. Ac onid oes sail pur gadarn i’r ofnau a fynegodd yr awdur droeon yn y tudalennau hyn am rwystredigaethau hollol ddilys Lloegr?

‘Do you think that the BBC is playing fair by both sides in our referendum?’ Cwestiwn gofalus y llanc cringoch oedd yn gweini paned ar fore’r ail ar bymtheg o Fedi wrth i mi deithio ar y trên o Lundain i Gaeredin. Yr oeddwn eisoes wedi egluro wrtho fy mod yn teithio i’r gogledd er mwyn cyfrannu i raglenni BBC Cymru ar y bleidlais. Ac roedd crybwyll ‘y BBC’ yn ddigon i sicrhau ei fod yn edrych yn ôl dros ei ysgwydd o’r peiriant coffi er mwyn cymryd golwg fanylach arnaf.

Roedd cyd-destun ei ymholiad yn gwbl amlwg: ymddygiad rhyfedd golygydd gwleidyddol y BBC, Nick Robinson, yn ystod ac ar ôl cynhadledd i’r wasg ryngwladol yn Glasgow chwe diwrnod ynghynt. Ymddygiad a oedd wedi sbarduno protest fawr y tu allan i swyddfeydd moethus y Gorfforaeth yn yr un ddinas ar y Sul cyn y bleidlais.

Wedi inni ddechrau sgwrsio o ddifrif daeth yn amlwg fod y gwr yn gefnogwr brwd i achos annibyniaeth - ‘I’m mad for independence’. Yn wir, roedd yn perthyn i frid o bleidwyr annibyniaeth sydd wedi dod yn gyfarwydd iawn i unrhyw un a dreuliodd beth amser yn yr Alban dros yr wythnosau diwethaf. Dyn ifanc dosbarth gweithiol oedd o, un gwybodus a huawdl tu hwnt ynglyn â’r hyn a oedd yn y fantol yn y refferendwm. Gallai drafod Fformiwla Barnett a goblygiadau’r Transatlantic Trade and Investment Partnership (TTIP) ar gyfer y gwasanaeth iechyd gyda’r gorau. Yr oedd hefyd yn ddrwgdybus a chwbl ddirmygus o rôl y sefydliad Prydeinig yn ystod yr Ymgyrch. Gyda’r BBC a’r Blaid Lafur yn ennyn llid arbennig. Efallai oherwydd ei fod ar un adeg wedi disgwyl gwell ganddyn nhw…

Yn ddiweddarach yr un diwrnod gwelais arwydd pellach o’r argyfwng hygrededd sydd bellach yn wynebu un o sefydliadau pwysicaf y wladwriaeth Brydeinig yng ngolwg cyfran go sylweddol o bobl yr Alban.

Wrth grwydro ‘hen dref’ Caeredin fin nos fe darawais ar rali derfynol y Radical Independence Coalition, sef y glymblaid adain chwith a wnaeth gymaint i ennyn diddordeb yn y refferendwm yn rhai o gymunedau mwyaf difreintiedig gorllewin Ewrop. Pinacl y cyfarfod oedd araith gwbl wefreiddiol gan yr awdur Lesley Riddoch. Roedd yr araith yn clodfori’r ymdrechion byrfyfyr, creadigol, cwbl wirfoddol hynny a oedd wedi nodweddu’r Ymgyrch Ie. Y corau, y sioeau teithiol o feirdd a llenorion, yr orsaf radio, y cyfarfod stryd, y gwefannau lu. Ac yn y blaen, ac yn y blaen. Y rhain, meddai hi, oedd wedi llwyddo i godi cefnogaeth yr ymgyrch ymhell y tu hwnt i gefnogaeth graidd yr SNP. A hynny i’r pwynt lle’r oedd yn fygythiad gwirioneddol i barhad y Deyrnas Gyfunol.

Ac fel petai trwy ryw ymyrraeth ddwyfol, wrth i’r gymeradwyaeth fyddarol ar ddiwedd ei haraith ddechrau distewi, dyma glywed canu o’r stryd a’r gynulleidfa sylweddol yn y neuadd yn edrych ar ei gilydd mewn syndod. Beth yn y byd.. Erbyn gweld, roedd gorymdaith yn pasio’r drws. Gorymdaith a oedd i bob golwg hefyd yn un fyrfyfyr ac yn cynnwys tua mil a hanner - roedd hi’n anodd iawn amcangyfrif yr union nifer yn y tywyllwch - o gefnogwyr ‘Ie’. Nid oedd dim amdani ond ymuno yn yr orymdaith er blasu mwy o’r awyrgylch drydanol a nodweddai Gaeredin y noson honno.

Roedd yn orymdaith amryliw, a dweud y lleiaf. Gan gynnwys Catalwniaid, Basgiaid, brodorion Corsica a, siwr o fod, rhai Cymry’n ogystal. Ond Sgotiaid ifanc oedd y rhan fwyaf o ddigon ohonyn nhw, a’u bwriad oedd ymgynnull y tu allan i Senedd yr Alban ar waelod y Royal Mile.

Wrth i ni gerdded lawr y stryd honno roedd sawl slogan yn cael eu gweiddi: ‘Hope not fear’, ‘Scotland says Yes’ a ‘Tories, Tories, Tories: out, out, out’. Ond wedi inni gyrraedd y llain o dir rhwng yn Senedd a hen Balas Holyrood dyma gân yn dechrau chwyddo a oedd yn amlwg yn rhyngu bodd y dorf:

Where’s your cameras,
where’s your cameras,
where’s your cameras BBC?

Gyda’r darlledwr gwladwriaethol wedi anwybyddu (mwy na heb) y ralïau sylweddol iawn a gynhaliwyd gan yr Ymgyrch Ie mewn dinasoedd a threfi ledled yr Alban ar y dydd Sadwrn blaenorol, yn gam neu’n gymwys, roedd y dorf yn disgwyl yr un driniaeth ar noswyl y refferendwm.

Richard Wyn Jones

Mwy

Celfyddyd - Gweld Llais a Chlywed Llun

Menna Baines

Mae prosiect a fydd yn cael ei gyflwyno mewn amryw leoliadau dros y misoedd nesaf yn cyfuno celf, cerddoriaeth a barddoniaeth, ac yn deyrnged i fardd ac awdur arbennig a fu farw’n gynharach eleni.

Canol Medi, ac mae haul braf yr haf bach Mihangel wedi denu ymwelwyr i ganolfan ysgrifennu Ty Newydd, Llanystumdwy. Ond nid yr haul yn unig sydd wedi dod â nhw i’r plasty bychan gwyngalchog a fu’n gartref i Lloyd George. Mae rhai, minnau yn eu plith, wedi dod yno i weld lluniau a chlywed cerddoriaeth, gwaith newydd sy’n dathlu cyfraniad gwr a dreuliodd gryn dipyn o amser yn y ganolfan ysgrifennu, fel un o’i thiwtoriaid mwyaf poblogaidd.

Y gwr hwnnw oedd Nigel Jenkins, y bardd a’r awdur o benrhyn Gwyr a fu farw’n gynharach eleni. Teyrnged iddo yw PROsiect hAIcw, ffrwyth cywaith rhwng merch Nigel, y cerddor Angharad Jenkins, a’r artist Iwan Bala (saif yr ‘AI’ am Angharad ac Iwan).

Rhyw fath o ymarfer anffurfiol yw’r cyflwyniad yn Nhy Newydd, paratoad ar gyfer mynd â’r gwaith ar daith o gwmpas sawl canolfan yn ystod y misoedd nesaf. Mae Iwan yn dangos gwaith celf sydd wedi’i ysbrydoli gan lyfrau a cherddi Nigel gan gynnwys yr haicws y cyhoeddodd ddwy gyfrol ohonynt. Mae un gwaith o’r enw ‘Hoff Bethau’r Bardd’ sy’n rhestr orlawn o lefydd a phobl a phethau a oedd yn bwysig i Nigel – o graffu fe welwch chi enw un o draethau Gwyr, Rotherslade, lle hoffai gynnal barbeciws, enw siop win yn y Mwmbwls lle’r oedd yn byw, ac enwau cerddorion a edmygai, o Miles Davies i John Cale. Mae llun arall yn dangos cerdd gan Twm Morys i Nigel, ac yn wir mae Twm ei hun wedi dod i Dy Newydd heddiw i gyflwyno’r gerdd honno. Roedd Twm yn un o gyd-aelodau Nigel yn y Bechgyn Drwg, band a gyfunai gerddoriaeth gyda barddoniaeth ac a oedd hefyd yn cynnwys Iwan Llwyd a John Barnie. Mae Twm wedi dod â’i gitâr efo fo ond yn y diwedd, ar ôl baglu ar yr un cord dair gwaith, mae’n bodloni ar ddarllen y gerdd, gan addo dysgu’r cord tramgwyddus erbyn y perfformiadau go iawn. Mae dehongliad gweledol Iwan Bala o’r gerdd bellach wedi cael cartref parhaol yn Nhy Newydd, wedi i’r ganolfan ei brynu.

Mae Angharad, wedyn, yn rhannu atgofion am ei thad ac yn adrodd rhai o’i haicws a’i gerddi eraill i gyfeiliant ei cherddoriaeth ei hun y mae’n ei chwarae ar ffidil drydanol. Gyda loop station i greu effeithiau arbennig a samplo, mae’r gerddoriaeth yn fodern ei swn ac yn dra gwahanol i gerddoriaeth Calan, y band gwerin y mae Angharad yn aelod ohono, ond yn hudolus. Ymhlith y cerddi a gyflwyna mae un lle mae Nigel yn sôn fel y bu i genhedlaeth flaenorol o’r teulu gefnu ar yr iaith Gymraeg; ei dysgu fel oedolyn a wnaeth ef ei hun. Cawn hefyd glywed ei lais ef ei hun, mewn recordiad ohono’n darllen cerdd hynod ddoniol o’r enw ‘Teetotalitarian Lament’ am y profiad o fod yn feddw.

Ar ddiwedd y cyflwyniad, mae’r gynulleidfa fechan werthfawrogol yn gwasgaru a daw cyfle allan yn yr ardd i holi mwy am wreiddiau’r prosiect. Yn ôl Iwan Bala, mater o hap a damwain oedd hynny. Y man cychwyn, meddai, oedd derbyn copi o gerdd Twm i Nigel, ‘Rhydd’, a hynny’n weddol fuan wedi marwolaeth Nigel ym mis Ionawr. Mae’r gerdd, sy’n sôn am ryddid rhag y byd a’i bethau, yn un a ysgrifennodd Twm yn wreiddiol i Nigel pan oedd y Bechgyn Drwg ar daith dramor ond a addasodd yn dilyn ei farwolaeth.

Aeth Iwan ati’n syth i ysgrifennu’r gerdd ar bapur Khadi yn ei lawysgrifen ei hun gan ychwanegu delweddau a oedd yn cynnwys fedora, het a brynodd Nigel mewn siop yn Syracuse yn yr Unol Daleithiau yn ystod taith arall gan y Bechgyn Drwg ac artistiaid eraill. Roedd Iwan yntau’n rhan o’r daith honno...

Menna Baines

Mwy