Alan Llwyd
Dyma olygiad campus o lythyrau Goronwy Ddu o Fôn, meddai ALAN LLWYD, ond ai Goronwy mewn gwirionedd yw’r gwr sy’n syllu arnom oddi ar glawr y gyfrol?
Llythyrau Goronwy Owen (Cyfrolau Cenedl 9)
Gol. Dafydd Wyn Wiliam
tt. 324, Dalen Newydd, £15.00
Hyd nes y cyhoeddwyd y gyfrol hon, y gyfrol safonol i’r sawl a fynnai astudio llythyrau Goronwy Owen oedd The Letters of Goronwy Owen (1723–1769), dan olygyddiaeth J. H. Davies. Bellach, dyma lythyrau Goronwy Owen wedi eu golygu o’r newydd gan Dafydd Wyn Wiliam, un o’n hysgolheigion pennaf ni fel cenedl a’n hawdurdod mwyaf ar Forrisiaid Môn. Afraid dweud bod y golygiad newydd hwn yn disodli cyfrol J.H. Davies, a hynny am sawl rheswm. Yn wahanol i’w ragflaenydd, penderfynodd Dafydd Wyn Wiliam ddiweddaru orgraff y llythyrau gwreiddiol, gan alluogi darllenwyr sy’n anghyfarwydd ag orgraff y 18g. i’w darllen yn haws. Ceir rhagymadrodd rhagorol ganddo hefyd, ond gwir ogoniant y llyfr hwn yw’r nodiadau a geir ar ddiwedd y llyfr. Yma y mae holl ysgolheictod y golygydd ar waith wrth iddo fwrw goleuni ar gynnwys y llythyrau, gan egluro pwy yw’r bobl y cyfeirir atynt, esbonio ambell bwynt hanesyddol neu lenyddol, a thraethu ar arwyddocâd ac ystyr ambell briod-ddull neu ddihareb – ac mae rhyddiaith Goronwy yn dryfrith o idiomau a diarhebion bachog a choeth. Yn ogystal, nodir ystyr rhai geiriau dieithr yn yr eirfa fuddiol a defnyddiol sy’n dilyn y nodiadau.
Aderyn brith oedd Goronwy. Cafodd fywyd stormus, a bywyd trist hefyd ar lawer ystyr. Collodd sawl aelod o’i deulu. Am y rhan fwyaf o’i fywyd bu’n byw o’r llaw i’r genau, ac yn breuddwydio am greu arwrgerdd fawr yn y Gymraeg, nid annhebyg i Paradise Lost John Milton. ‘Nid oes gwadu nad oedd yn ymylu ar fod yn athrylith,’ meddai Dafydd Wyn Wiliam amdano, a hawdd cytuno â hynny. Roedd yn ysgolor, yn fardd gwych – er gwaethaf rhai gwendidau aml ac amlwg yn ei waith – ac yn rhyddieithwr tan gamp. Ond fe wnaeth ei amgylchiadau ei lesteirio rhag cyflawni ei addewid fel bardd. Ni lwyddodd i sicrhau iddo’i hun y rhyddid a’r hamdden a oedd yn angenrheidiol iddo fel artist creadigol. Erbyn diwedd ei fywyd roedd Goronwy wedi codi uwchlaw tlodi a chyni ei fywyd yng Nghymru ac yn Lloegr, ac wedi troi’n fonheddwr cefnog a oedd yn berchennog ar blanhigfa ac ar gaethweision, yn Swydd Brunswick bell yn y trefedigaethau Americanaidd, ond, ac yntau’n byw yng nghanol estroniaid ac yn gaeth i’w alcoholiaeth, aeth ei uchelgais i’r gwellt. Bu farw ym mis Gorffennaf 1769, yn 46 oed.
Rwy’n amheus iawn o un peth, sef, yng ngeiriau’r golygydd, ‘y llun o Oronwy sy’n harddu clawr y gyfrol hon’. Fe’i cafwyd, meddai, ‘trwy Helen Bott, a’i gwelodd yng Ngholeg William a Mary, Williamsburg, Virginia’. Awgrymwyd fwy nag unwaith yn y gorffennol fod portread o Goronwy yn llechu yn rhywle yn nyfnderoedd Virginia, a phan oeddwn yn casglu deunydd ar gyfer llunio cofiant i Goronwy ar ddechrau’r 1990au, cysylltais â Choleg William a Mary yn Williamsburg ac â rhai o ddisgynyddion Goronwy i holi am y portread, ond ni wyddai neb ddim oll amdano. Nodir ar gefn Llythyrau Goronwy Owen mai ‘Goronwy Owen, paentiad ar ifori gan arlunydd anhysbys’ a geir ar y clawr blaen. Fel hyn y disgrifir y paentiad bychan hwn fel eitem yng nghasgliadau Llyfrgell Earl Gregg Swem yng Ngholeg William a Mary:
Portrait in miniature oval, originally a brooch, now set in shadow box frame lined in burgundy velvet. Portrait appears to be on ivory covered with a chrystal and set in gold. Gentleman has brown eyes and light auburn or brown hair. There are no known portraits from the life of Goronwy Owen that have been accepted as authentic...