Hydref 2020 / Rhifyn 693

Chwaraeon

Boris a’r Barwn Botham

Digyfeiriad o bitw a thruenus ar y naw fu prifweinidogaeth Boris Johnson hyd yn hyn. Gwael ac anghyson fu ei arweiniad moesol a meddygol drwy’r pandemig. A dianrhydeddus a didrugaredd fu ei ymwneud â’r uwch weision sifil a adawodd eu swyddi naill ai oblegid gelyniaeth gwleidyddion blaenllaw (yn achosion Philip Rutman a Mark Sidwell) neu yn herwydd eu herfeiddiwch gwrthgyfreithiol (yn achos Jonathan Jones). Prin y gall hyd yn oed ei gefnogwyr mwyaf cibddall ar y meinciau cefn ddweud ei fod hyd yn oed yn chwarter llwyddiant yn y swydd y bu’n dyheu amdani – efallai – erioed.

Beth sydd a wnelo hyn â cholofn chwaraeon? A wyf i’n blysu ysgrifennu erthygl flaen Richard Wyn Jones? Nac ydwyf. Wel, ddim eto, Olygyddion hoff! Y mae a wnelo Mr Johnson â’r golofn chwaraeon hon am ei fod, ar 10 Medi, wedi codi Ian Botham i Dŷ’r Arglwyddi.

Botham druan. Er gwaethaf ei fombast ymddangosiadol, bydd ar goll yno.

Derec Llwyd Morgan
Mwy
Materion y mis

Tanau Califfornia – profiad un o’r trigolion

Rhyw dair wythnos yn ôl, deffroais i glywed arogl mwg yn yr awyr. Yng Nghymru – neu, yn wir, yma yn Sacramento mor ddiweddar â dwy flynedd yn ôl – buaswn wedi mynd allan a tsiecio’r tai i fyny ac i lawr y stryd am arwyddion o danau. Erbyn hyn, fodd bynnag, does dim angen gwneud hynny. Os ydw i am ddarganfod ffynhonnell yr arogl, y cwbl y mae’n rhaid imi ei wneud yw edrych tua’r gorwel. Yno, mae’r haul bron yn anweladwy drwy’r mwg, ac mae’r ceir ar y stryd yn llwyd gan y llwch sydd wedi casglu arnynt dros nos. Croeso i hydref arall yn y Delta.

Mae pethau’n waeth yn Ardal y Bae, lle mae San Francisco, San Jose a Vallejo wedi’u hamgylchynu gan fwg o dân enfawr tua’r gogledd, sef yr LNU Lightning Complex – wedi’i enwi ar ôl y mellt fu’n gyfrifol am gychwyn y tanau fis Awst.

Craig Owen Jones
Mwy
Darllen am ddim

Beth yw’r ots ganddyn nhw am Gymru?

Licio fo neu beidio, i raddau helaeth iawn hanes y Blaid Lafur ydi hanes gwleidyddiaeth gyfoes Cymru. Hyd y gwelaf, nid oes yr un wlad ddemocrataidd arall lle bu un blaid yn tra-arlgwyddiaethu dros gyfnod mor hir ag a fu’n wir yma. Do, bu plaid Éamon de Valera, Fianna Fáil, yn ddominyddol yn y Weriniaeth rhwng ei buddugoliaeth etholiadol gyntaf yn 1932 a chwalfa economaidd fawr diwedd degawd cyntaf y ganrif hon. Ar ogledd yr un ynys, bu Plaid Unoliaethwyr Ulster yn tra-arglwyddiaethu dros y chwe sir rhwng 1921 ac 1972. O estyn ein golygon i Bafaria, bu’r Christlich-Soziale Union in Bayern, y CSU, mewn grym ar y lefel daleithiol fyth ers ei sefydlu yn 1946 ac eithrio am gyfnod o dair blynedd o 1957. Os dymunwn, gallwn codi ein golygon ymhellach fyth a nodi bod Plaid Ddemocrataidd Ryddfrydol Japan wedi bod mewn grym bron iawn drwy gydol yr amser ers ei sefydlu yn 1955.

Eto fyth, er ymdrechion glew o’r fath (os mai dyna’n wir yw’r disgrifiad priodol), ni all unrhyw un o’r rhain gymharu â’r Blaid Lafur Gymreig. Onid dyma beiriant etholiadol mwyaf llwyddiannus y byd democrataidd? Enillodd y Blaid Lafur y nifer fwyaf o bleidleisiau a seddau yng Nghymru ym mhob un etholiad cenedlaethol o bwys a gynhaliwyd er 1922. (A rhag i’r pedantiaid foddi golygyddion BARN druan gyda chwynion, do, fe gollodd Llafur ddau etholiad Ewropeaidd yng Nghymru yn 2009 a 2019, ond – eto, licio fo neu beidio – go brin y gellir dadlau’n gredadwy fod y rhain yn cael eu hystyried fel etholiadau cenedlaethol o bwys, o leiaf gan yr etholwyr eu hunain.)

Richard Wyn Jones
Darllen am ddim

Cip ar weddill rhifyn Hydref

Prifysgolion yn wynebu argyfwng – Deian Hopkin

Tai haf a’r gyfraith – Elfyn Llwyd

Gwleidyddion Iwerddon a rheolau Covid – Bethan Kilfoil

Chwifio Jac yr Undeb – ymweliad â bro fy mebyd – Andrew Misell

Mis Hanes Hanes Pobl Dduon – ond beth am weddill y flwyddyn? – Catrin Evans

Gwin da o lethrau llosgfynydd – Shôn Williams

Cofio ‘Dr Gwenan’ – Nerys Ann Jones

Darganfod y gwely cynharaf – Deri Tomos

Mwy
Celf

Y portreadau sy’n pontio amser

Adolygiad o’r arddangosfa ‘William Roos a’r Bywyd Crwydrol’, Oriel Môn

Roedd hi’n braf bod yn ôl mewn oriel a hithau’n fisoedd ers i mi weld arddangosfa. William Blake yn y Tate ar ddechrau eleni oedd yr achlysur hwnnw, ac wrth edrych yn ôl, rhyfeddaf o gofio’r dyrfa, y gwasgu at ddieithriaid llwyr er mwyn craffu a rhannu ambell sylw ar y lluniau. Erbyn hyn, wrth gwrs, mae’r protocol wrth fynychu orielau ac amgueddfeydd wedi newid y tu hwnt i bob amgyffred: cadwn bellter, gorchuddiwn ein cegau a syllwn yn unig ac angerddol ar greiriau’r gorffennol. Ond, diolch i’r drefn, nid creiriau sychion mo lluniau William Roos a welir yn Oriel Môn ond, yn hytrach, portreadau o amrywiaeth o unigolion sy’n digwydd perthyn i’r gorffennol, eu cwmni a’u presenoldeb yn pontio amser ac yn cysylltu â ni yn fwy hyderus nag a feiddia ein cyfoeswyr bellach.

Efallai y dylid pwysleisio nad oedd bywyd William Roos (1808–78), brodor o Amlwch, yn fwrlwm o gymdeithasu rhwydd ychwaith.

Ruth Richards
Mwy
Materion y mis

Wylfa Newydd – ergyd i economi Môn

Newyddion siomedig i lawer ar Ynys Môn, ac i’r sefydliadau sy’n ymwneud â chynhyrchu trydan, oedd y newyddion fod Hitachi yn dirwyn i ben eu gwaith ar ddatblygu Wylfa Newydd. Dyma brosiect a fyddai wedi creu dros 850 o swyddi uniongyrchol ar yr ynys a chynhyrchu dros 2,700 MW o drydan yn ogystal â chreu cyfleoedd gwaith i’r gadwyn gyflenwi yng Nghymru a thu hwnt.

Penderfyniad buddsoddi gan Hitachi ydi hwn. Yn eu datganiad dywedasant fod ‘yr amgylchedd buddsoddi wedi mynd yn fwyfwy anodd oherwydd effaith Covid’. Dywedasant hefyd y byddant yn cydweithio gyda Llywodraeth y DU ac eraill wrth ystyried opsiynau i’r dyfodol ar gyfer y safle. Roedd Hitachi wedi atal eu gwaith ers Ionawr 2019 ac mae eu datganiad diweddaraf yn agor cil y drws i fuddsoddwyr posib eraill.

John Idris Jones
Mwy

Unbennaeth yr algorithm – ‘cyfrinach fasnachol’

Pob lwc i’r ymchwiliad annibynnol sy’n gobeithio cyhoeddi adroddiad ddiwedd Hydref ar lanast y canlyniadau Lefel A a fu’n gysgod dros filoedd o ddarpar fyfyrwyr yn ystod yr haf. Fydd tyrchu am atebion ddim yn hawdd. Mae’r algorithm sydd wrth wraidd yr helynt yn gyfrinach fasnachol – ‘Trade Secret’ – a dyfynnu union eiriau Cyd-bwyllgor Addysg Cymru. Dyna ydi ymateb CBAC i gais dan y Ddeddf Rhyddid Gwybodaeth. Fe ddywedon nhw wrtha i y byddai rhyddhau’r wybodaeth yn niweidio buddiannau busnes y corff arholi.

Ac wrth ymateb i’r un cais fe ddatgelodd y rheoleiddiwr, Cymwysterau Cymru, nad oedden nhw’n gwybod manylion yr algorithm, ac yn benodol y côd mathemategol a roddwyd ar waith, er mai nhw oedd wedi cymeradwyo’r model safoni a ddefnyddiwyd gan y Cyd-bwyllgor. Mater i CBAC yn unig oedd hyn, meddai CC…

Marc Edwards
Mwy
Cerdd

Y delyn deires – oes ‘cwmwl’ ar y gorwel?

Ydi’r gair ‘cwmwl’ yn gwneud i chi feddwl am ddyddiau duon hen-wragedd-a-ffyn ynteu am ysbaid fechan rhag gwres tanbaid yr haul? Rhyw hen ddiwrnod llwydaidd da i ddim ynteu un hafaidd gydag un belen fach o wlân cotwm mewn wybren glir? Pa bynnag ddarlun ddaw i’r dychymyg, tybiaf fod gwahanol bobl yn gweld cwmwl mewn ffyrdd gwahanol, yn dibynnu ar eu personoliaeth efallai.

Fis Chwefror diwethaf, ychydig cyn y clo mawr, rhyddhawyd albwm go unigryw o’r enw Cwmwl gan delynores deires ifanc yn ei harddegau, Cerys Hafana. Mae cymaint wedi digwydd ers hynny, ac efallai nad yw’r albwm wedi cael y sylw dyladwy, er bod sawl cyflwynydd, fel finnau, wedi ymhyfrydu ynddo. Mae’n dapestri lliwgar, gyda Cerys yn canu ar rai traciau ac eraill yn offerynnol. Ceir ambell gyfansoddiad gwreiddiol, ambell alaw draddodiadol Gymreig ac ambell drefniant a dehongliad eitha beiddgar o ystyried mai’r delyn deires sy’n cael ei chwarae ar y rhan fwyaf o draciau. A dyna finnau wedi syrthio i’r fagl yn y frawddeg olaf yna.

Sioned Webb
Mwy