Cynyddu yswiriant gwladol – annheg ac aneffeithiol – Gerald Holtham
Ffermwyr a chyhuddiadau’r amgylcheddwyr – Dafydd ab Iago
Gwlad lle mae eliffantod yn bla – Michael Bayley Hughes
Arwyr Angof: T. Osborne Roberts – Geraint Lewis
Cyfres o nofelau ‘unigryw a hudolus’ – Manon Gwynant
Gormod o ‘Grav’ ar unwaith? – Elinor Wyn Reynolds
Sgertiau ysgol – Beca Brown
Beth yw’r ‘Ongl Orffwys’? – Deri Tomos
Hydref 2021 / Rhifyn 705
Cip ar weddill rhifyn Hydref
Cofio Charli Britton
Roedd tad Charli yn gyd-berchennog siop ddillad dynion Britton & Hopkins yn Nhreganna, Caerdydd, ond roedd yn well gan Charli gyfeirio at ardal ei febyd fel ‘Canton’, ac roedd yn un o’r bobol brin hynny oedd yn siarad Cymraeg a Saesneg gydag acen Caerdydd. (Yn wir, haera rhai mai Charli a ddyfeisiodd acen ysgolion Cymraeg Caerdydd!). Aeth i Ysgol Gynradd Gymraeg Bryntaf, ac ymlaen i fod ymhlith disgyblion cynharaf Ysgol Gyfun Rhydfelen.
Magwraeth ac addysg nodweddiadol o ddosbarth canol Cymraeg Caerdydd, efallai, ond doedd dim byd confensiynol yn perthyn i Charli. Roedd yn gymeriad ar ei ben ei hun, a heb newid fawr ddim, gallech feddwl, ers dros hanner can mlynedd. Roedd yn fythol ifanc, yn fythol ddireidus, yn fythol greadigol, ac yn llawn syniadau am y dyfodol. A dyna pam y daeth y newydd am farw’r drymiwr a’r dylunydd fel taranfollt i’w ffrindiau a’i gydnabod.
Dafydd Iwan
Rhwng hiraeth a gobaith – holi Tecwyn Ifan
Deil y llais yn llawn tynerwch a thaerineb ac o wrando ar eiriau’r caneuon mae yna hiraeth calonogol i’w glywed. Braenarir y cyfan â’r themâu tragwyddol o obaith a dyfalbarhad i gyflawni’r nod o sicrhau rhyddid cenedlaethol, heddwch a dyfodol y blaned, oll wedi’u plethu’n un.
Mae Tecwyn Ifan wedi rhyddhau ei gasgliad cyntaf o ganeuon mewn deng mlynedd o dan y teitl Sbaenaidd, Santa Roja (Sain). Daw’r albwm allan ar drothwy’r hyn sy’n cael ei alw yn Ddiwrnod Waldo bellach, sef 30 Medi. A phriodol hynny, gan fod cysgod Waldo’n drwm dros y casgliad, fel niwlen y Preselau yn y fro lle bu’r canwr yn byw cyhyd.
Beth, tybed, yw apêl y bardd at y canwr, apêl sydd wedi gadael ei hôl ar ei ganeuon ers rhyddhau Goleuni yn yr Hwyr yn 1979?
‘Mae’n anodd dweud beth sydd yn denu,’ meddai. ‘Galla i ddim dweud fy mod wedi’i adnabod e fel person. Ma’ fe’n rhoi hwb i edrych yn obeithiol a chadarnhaol ar bob dim hyd yn oed ar yr awr dduaf. Ma’ fe’n ysbrydoliaeth.’
Hefin Wyn
Materion y mis
Gweld y meddyg – oes raid?
Pryd welsoch chi eich meddyg teulu ddiwethaf? Mae’n debyg y byddai’r ateb i’r cwestiwn hwnnw ddeunaw mis yn ôl yn go wahanol i’r ateb erbyn heddiw. Pryd gawsoch chi gyswllt â’ch meddyg teulu ddiwethaf? Efallai y byddai’r ateb hwnnw’n un gwahanol eto.
Mae’r ffaith fod cymaint mwy o ‘hidlo’ wrth drefnu i weld meddyg teulu erbyn hyn yn destun cryn gynnen, a hynny’n cael ei amlygu, yn filain iawn ar brydiau, yn y wasg a’r cyfryngau cymdeithasol. Mae ‘Lle mae’r meddygon teulu’n cuddio?’ ac ‘Mae’n hen bryd i’r meddyg teulu wneud rhywbeth, bellach’ yn gwynion nodweddiadol.
Er cymaint amlygrwydd effaith Covid-19 ar bob agwedd o fywyd ar draws y byd, ymddengys bod yr ymdeimlad o ‘hawl sylfaenol’ i gael gweld meddyg teulu wyneb yn wyneb yn rhywbeth sy’n anodd i rai pobl wneud hebddo.
Catrin Elis Williams
Pen-bwydd hapus TG4 – holi pennaeth y sianel deledu Wyddeleg
Roedd Alan Esslemont, pennaeth y sianel deledu Wyddeleg TnaG, ymlith sylfaenwyr y sianel yn 1996. Albanwr ydi o ac mae ganddo brofiad a diddordeb ym mhob cwr bron o’r byd Celtaidd. Ar ôl astudio Ffrangeg yn y coleg aeth i Lydaw i weithio fel athro Saesneg. Wedi cyfnod yn gweithio mewn ffatri wlân ar ynys Skye er mwyn dysgu Gaeleg, bu’n darlithio yn y brifysgol yn Galway cyn symud i fyd teledu i weithio gyda’r cwmnïau annibynnol cynnar yn Connemara oedd yn cynhyrchu cartwnau. Yna, ar ôl treulio rhai blynyddoedd gyda TnaG/TG4, aeth yn ôl i’r Alban i sefydlu BBC Alba gan ddychwelyd i Iwerddon yn 2016 fel pennaeth TG4.
Yn ogystal â’r Wyddeleg a Gaeleg, mae gan Alan grap ar y Gymraeg, wedi iddo wneud cwrs Wlpan flynyddoedd yn ôl. Yn bersonol, meddai, mae o wastad wedi edrych tuag at Gymru a’r Gymraeg am ysbrydoliaeth. ‘Roedd ’na gymaint mwy o egni yng Nghymru ynglŷn â’r iaith,’ meddai. Ac wrth gwrs yn broffesiynol, S4C oedd y symbyliad a’r patrwm ar gyfer sefydlu TnaG.
‘Mi ddois i’n ffrindiau efo nifer o’r bobl ym myd teledu Cymru. Roedd Euryn Ogwen, er enghraifft, yn bwysig iawn i ni – fel rhywun efo gweledigaeth graff. Fe gafodd llwyddiant y ffilm Hedd Wyn effaith mawr arna i hefyd. Mi roddodd statws i’r Gymraeg: mae teledu a sinema yn rhoi statws i iaith.’
Bethan Kilfoil
Theatr
Mamau ‘anfamol’ – drama newydd Rhiannon Boyle
Ar brynhawn dydd Gwener ym mis Medi, ac ar ddiwedd diwrnod o ymarferion drama newydd sbon Rhiannon Boyle, Anfamol, bues i’n ffodus iawn i gael gair efo’r dramodydd dros Zoom. Roedd hithau’n llawn brwdfrydedd wrth drafod y ddrama gyntaf o’i heiddo i gael ei chyflwyno’n broffesiynol yn Gymraeg.
‘Dwi’n teimlo’n emosiynol,’ medd Rhiannon, wrth gloriannu ei hymateb i’r diwrnod hwnnw, sef y tro cyntaf i’r Theatr Genedlaethol redeg drwy’r ddrama ar ei hyd. Roedd hi dan deimlad oherwydd ‘pwnc y ddrama’, sy’n plethu’r dwys a’r digri, oherwydd y profiad o weld ei gwaith creadigol yn dod yn fyw o’i blaen, ac oherwydd ei bod hi’n dychmygu ‘mai’r cynhyrchiad yma fydd y tro cynta i lot o’r gynulleidfa ddod i’r theatr ar ôl Covid’.
Yn ddiddorol ddigon, bydd cynulleidfaoedd yn cael eu tywys yn ôl i 2020, i ganol gwae a dychryn cyfnod cyntaf y pandemig, wrth iddyn nhw wylio Anfamol, sef drama am Ani, dynes sengl, ddeugain oed sy’n penderfynu cael babi ar ei phen ei hun drwy ddefnyddio sperm bank.
Gareth Evans-Jones
Gamblo ag iechyd Awstralia
Bydd mis Hydref yn drobwynt parthed Covid-19 a’i effaith ar Awstralia. Ac mae tynged y wlad i gyd yn nwylo pobl De Cymru Newydd, y ‘cilcyn o ddaear [enfawr] mewn cilfach gefn’ lle sefydlwyd y drefedigaeth gyntaf yn 1788.
Gan barhau i ddyfynnu T.H. Parry-Williams, ‘Hon’ benodol yr achos hwn yw Gladys Berejiklian. Hi yw’r prif weinidog o dras Arminaidd nad oedd yn siarad gair o Saesneg am bum mlynedd gyntaf ei bywyd, sy’n arwain llywodraeth geidwadol. Mae hi’n benderfynol o ailagor busnesau, siopau a thafarnau er bod y sefyllfa o ran Covid ar ei gwaethaf ers dyfodiad y firws i lannau Oz ar 25 Ionawr 2020.
Yn ystod y mis hwn, disgwylir i nifer yr achosion dyddiol yn y dalaith gyrraedd oddeutu’r 3,000. Fe wnaeth Berejiklian rybuddio’r cyhoedd ym mis Awst fod y gwaethaf eto i ddod ac y dylid derbyn y byddai llawer yn marw o Covid. Yn gwbl gywir eto, proffwydodd rai dyddiau’n ddiweddarach y byddai’r gyfundrefn iechyd yn dod o dan bwysau difrifol.
Ar yr un pryd, er mor ddu oedd y sefyllfa, cyhoeddodd Gladys yn hyderus y deuai eto haul ar fryn.
Andy Bell
Darllen am ddim
Roedd y Democratiaid Rhyddfrydol Cymreig yn arfer cyfrif...
Fel y gwŷr unrhyw addysgwr, nid oes dim byd tebyg i gyfarfod a dod i adnabod dosbarth newydd. Hynny sy’n ein hatgoffa ein bod i gyd yn heneiddio’n gynt nag yr ydym yn ei feddwl – heb sôn am ei obeithio. Gyda phob blwyddyn newydd, mae’r bwlch rhwng yr hyn sy’n amlwg-gyfarwydd i ni – yn ddigwyddiadau, profiadau cyffredin a chyfeiriadau diwylliannol – a’r hyn sy’n ail natur iddyn nhw yn lledu. Mae pob set o wynebau newydd yn yr ystafell o’n blaenau yn tanlinellu gymaint y mae treigl amser yn altro golygon a dealltwriaeth.
Mae’n siŵr gen i fod hyn yn arbennig o wir am y rhai ohonom sy’n trafod materion cyfoes fel gwleidyddiaeth. Ystyriwch ein glasfyfyrwyr newydd yma yn adran wleidyddiaeth Prifysgol Caerdydd. Mae’r rhan fwyaf ohonynt yn ddeunaw oed, sy’n golygu eu bod yn dair ar ddeg pan gynhaliwyd refferendwm Brexit ac yn un ar ddeg adeg refferendwm annibyniaeth yr Alban. Pedair oed oeddynt pan ildiodd Tony Blair yr awenau yn Downing Street. Yn wir, roedd yr ail etholiad ar gyfer Cynulliad Cenedlaethol Cymru (fel yr oedd) wedi ei gynnal cyn geni llawer ohonynt... Nefoedd yr adar!
Pa syndod fod cymaint o waith teilwra’r gwahanol drafodaethau yn yr ystafell seminar i sicrhau nad yw fy nghyfeiriadau ffwrdd-â-hi at wleidyddion neu ddigwyddiadau’r gorffennol yn peri dryswch? Enghraifft: dwi’n gwybod ei bod yn anodd credu, ond wir i chi, yr oedd Tony Blair yn anhygoel o boblogaidd ar un adeg! Her arall yw ceisio sicrhau nad yw’r to sy’n codi yn cymryd yn ganiataol mai fel hyn y bu hi erioed. Hyd yn oed os ydynt bellach wedi colli eu rhin a’u perthnasedd, yr oedd dadleuon ac actorion gwleidyddol eraill yr oedd yn rhaid eu cymryd o ddifrif.
Richard Wyn Jones