Hydref 2023 / Rhifyn 729

Ar 19 Tachwedd daw cyfres ddrama newydd i’n sgriniau, sef Pren ar y Bryn gan Ed Thomas. Mae rhywun yn cofio’r gân i blant am y bryn oedd â phren arno ac yng ngolygfeydd agoriadol y gyfres mae yna fryn gyda phren unig arno. Islaw’r pren, mewn cwm diarffordd, ôl-ddiwydiannol, marwaidd, mae criw ecsentrig iawn yn crafu byw yn nhref Penwyllt. Mi wela i arlliwiau o’r gorffennol yma, teyrnged i’r ardal ble magwyd Ed Thomas, Cwmgïedd, oedd yn llawn cymeriadau hynod a ffraeth fyddai wedi dygnu byw a dal ati er gwaetha pob hwch a’r holl siopau y carlamwyd drwyddyn nhw.

Mae Clive (Rhodri Meilir) a Margaret (Nia Roberts) yn briod ac yn byw bywydau bychain boring, digon diddig. Yn wir, mae Clive yn hoff o bethau bychain, achos fe adeiladodd fodel o dref fechan yn y seler, un sy’n debyg i Benwyllt yn ei manylion gyda thraciau trenau’n nadreddu o’i chwmpas. Dyma’i ddihangfa.

Yn 2016 fe fathwyd y term ‘leprechaun economics’ gan yr economegydd Americanaidd Paul Krugman i ddisgrifio’r twf aruthrol yn GDP Iwerddon (sef gwerth nwyddau a gwasanaethau) y flwyddyn honno. Doedd y ffigyrau ddim yn adlewyrchu cyflwr go iawn yr economi, meddai Krugman, ond yn hytrach roedden nhw’n seiliedig ar hud a lledrith cwmnïau rhyngwladol oedd yn defnyddio Iwerddon fel ‘hafan trethi’. Fe ddatgelwyd yn ddiweddarach mai gweithgareddau cwmni Apple oedd yn gyfrifol am y ‘twf’ yma: yn y bôn roedd Apple yn lleoli ei holl elw rhyngwladol yn Iwerddon. Oherwydd hynny, dan y rheolau trethu, doedden nhw’n talu dim treth o gwbl bron.

Bellach mae rheolau trethu rhyngwladol yn cael eu newid i geisio gwneud yn siŵr fod cwmnïau fel Apple yn talu treth ddyladwy ym mhob gwlad lle mae eu nwyddau neu eu gwasanaethau ar gael. Ond mae’r leprechaun bach yn styfnig tu hwnt. Mae economi Iwerddon yn dal i ffynnu – ac nid hud a lledrith ydi’r cyfan o bosib.

Mae sefyllfa Unoliaethwyr y chwe sir yn anobeithiol a thrasig. Dyna ddengys gwybodaeth y bu’r awdur yn gyd-gyfrifol am ei chanfod. Nid yw teyrngarwch y rhai yn y Gogledd sy’n uniaethu â Phrydain yn cyfateb i’r farn yng ngweddill y Deyrnas am bwysigrwydd y dalaith o fewn yr Undeb na lleoliad y ffin.

Byddwch yn onest! Beth yw eich ymateb cyntaf i’r frawddeg ganlynol? Mae yna argyfwng gwleidyddol yng Ngogledd Iwerddon. Ydych chi’n awchu am gael gwybod mwy, tybed? Ynteu ydych chi’n rowlio’ch llygaid gan ebychu o dan eich gwynt rywbeth i’r perwyl ‘wrth gwrs bod ’na!’

Wrth reswm, mae darllenwyr BARN yn griw chwilfrydig ac effro, felly mae’n siŵr y bydd rhai ohonoch eisoes yn hyddysg yn yr holl hanes. Mae yna hyd yn oed bosibilrwydd bychan y bydd yr argyfwng presennol wedi troi’n stori fawr yn y cyfryngau torfol erbyn i’r rhifyn presennol o’r cylchgrawn eich cyrraedd ac y bydd pawb wedi dysgu mwy, hyd yn oed o’u hanfodd.

Serch hynny, petawn i’n gorfod darogan, ac o geisio mesur lefel diddordeb yn y digwyddiadau diweddaraf yng ngwleidyddiaeth Gogledd Iwerddon ar ystod yn ymestyn o ‘Awchus i wybod mwy’ ar un pegwn at ‘Cwbl ddi-hid’ ar y pegwn arall, rwy’n tybio y bydd y rhan fwyaf ohonom yng Nghymru yn gogwyddo mwy at yr ail. Ychydig iawn sydd â diddordeb yn hynt y chwe sir yng ngogledd-ddwyrain ynys Iwerddon. Ac nid dim ond yng Nghymru, chwaith. Mae’n wir ar draws gweddill ynys Prydain hefyd.

Nid oes dim byd newydd yn hyn. Cyn i’r broses heddwch ddod i fwcl, roedd y mwyafrif llethol o drigolion yr ynys hon yn llwyddo i anwybyddu’r trais oedd yn rhan o fywyd beunyddiol cymunedau Gogledd Iwerddon. Byddai angen digwyddiad arbennig o erchyll – neu, wrth gwrs, bom ar y ‘tir mawr’ Prydeinig – cyn ein bod yn cymryd sylw.