Mai 2020 / Rhifyn 688

Nid oes angen dawn proffwyd i ragweld y bydd cost economaidd yr argyfwng presennol yn sylweddol iawn, iawn. Bydd swyddi rif y gwlith yn cael eu colli wrth i sectorau cyfan un ai ddarfod amdanynt yn llwyr neu orfod addasu wedi i’r argyfwng ddangos pa mor simsan yw seiliau cynifer ohonynt. Cymerwch y sector yr wyf i’n fwyaf cyfarwydd â hi, sef ein prifysgolion.

Yr wyf wedi nodi sawl gwaith yn y golofn hon fod pleidiau gwleidyddol Cymru wedi blaenoriaethu buddiannau’r genhedlaeth bresennol o fyfyrwyr a darpar fyfyrwyr ar draul buddiannau hirdymor cymdeithas drwyddi draw gan gynnwys, wrth gwrs, y prifysgolion eu hunain. Hynny er gwaetha’r ffaith mai ein prifysgolion yw conglfeini bywyd economaidd a diwylliannol Cymru, o Wrecsam i Gaerfyrddin, ac o Gasnewydd i Fangor. O ganlyniad i’r agwedd ddi-hid a chibddall hon rydym yn allforio canran frawychus o uchel o’n pobl ifanc galluocaf tra ydym ar yr un pryd yn amddifadu ein sefydliadau addysg uwch o’r modd i gystadlu yn y ‘farchnad’ gystadleuol yr ydym wedi ei chreu ar eu cyfer.

Prin fod Iwan Bala, gyda’i hoffter o wneud lluniau a chartwnau gwleidyddol eu hergyd, yn artist y byddech yn ei gysylltu â blodau. Ond maent yn amlwg iawn, yn llachar o liwgar, yn ei waith diweddaraf.

Mae’r llun a welir ar y dudalen hon yn un o gyfres o luniau ar thema wanwynol y mae wedi’u peintio yn ystod yr wythnosau diwethaf. Gwnaeth hynny yn ystafell fwyta cartref ei gymar, Karin, ym mhentref Kirtlington yn Swydd Rhydychen, wrth i’r cyfyngiadau ar deithio ei rwystro rhag mynd, yn ôl ei arfer, i’w stiwdio yng Nghaerdydd.

‘Dwi’n sylwi ar ddyfodiad y gwanwyn yn arbennig eleni, yn fan hyn. Mae’r tŷ ar y Green, ac mae yna flodau o flaen ffenestri’r tai, a choed yn blaguro ym mhob man. Mae natur yn wahanol i’r hyn ydi o yng Nghymru – yn fwy trefnus a dof rywsut.’

Eto, mae rhywbeth yn ddiamheuol Gymreig yn y mynyddoedd sydd yng nghefndir sawl un o’r lluniau.

Mae perygl difrifol i ddyfodol ariannol darlledu Cymraeg a Chymreig yn sgil bygythion rhai yn Llywodraeth San Steffan a’r Blaid Geidwadol seneddol. Ar y gorwel mae dwy garreg filltir bwysig – 2022 pan adolygir lefel ffi drwydded y BBC, a 2027 pan ddaw Siarter Brenhinol y Gorfforaeth i ben. Ond mae yna aflwydd arall sy’n digwydd o dan ein trwynau – bai cyffredin sy’n tanseilio Cymreictod y BBC a sawl sefydliad arall yng Nghymru gwaetha’r modd. Ro’n i ar y staff am rai blynyddoedd, felly mae gen i syniad go lew sut mae’r BBC yn gweithio. Mae’n drawiadol pa mor glaear, onid difater, yw rhai o swyddogion y Gorfforaeth yng Nghaerdydd ynghylch dilyn unrhyw weledigaeth neu genhadaeth Gymreig.

‘Wrth eu ffrwythau yr adnabyddwch hwynt’ – felly ystyriwch rai cyfresi diweddar. Young, Welsh and Pretty Minted (Cyfres 2) – cawsom eisoes sawl rhifyn o Young, Welsh and Pretty Skint. Iawn, mae diwylliant materol pobl amrywiol, ddiddorol a mentrus dan 30 oed yn bwnc gwerth chweil, ac o ran crefft mae’r rhaglenni yn gweithio fel adloniant ffeithiol poblogaidd. Ond beth sy’n gysefin Gymreig am y straeon sy’n cael eu hadrodd?

‘Rwy’n gyndyn iawn i ddefnyddio’r gair athrylith ond rwy’n siŵr fod peth o’r gynneddf anniffiniol honno yn yr ysgrifennwr hwn.’ Dyna eiriau Islwyn Ffowc Elis wrth ddyfarnu’r Fedal Ryddiaith yn Eisteddfod Genedlaethol Llangefni yn 1983 gan ychwanegu mai hon oedd y gystadleuaeth ‘orau y bûm i’n ei beirniadu yn yr Eisteddfod Genedlaethol’. Wrth dafoli’r un ymgeisydd dywedodd Branwen Jarvis, ‘Wrth ddarllen ambell baragraff, bron na theimlir bod Ellis Wynne ei hun yn cerdded ein daear ni drachefn.’ Dweud go fawr. Ychwanegwch sylwadau Saunders Lewis ugain mlynedd ynghynt mewn broliant i ail nofel yr awdur: ‘Dyma, o wlad Daniel Owen, nofelydd sy’n olynydd teilwng iddo, nofelydd y mae addewid mawredd ynddo.’

Yr awdur dan sylw oedd Tudor Wilson Evans a’i gyfrol fuddugol oedd y nofel fer Y Pabi Coch.