Mai 2020 / Rhifyn 688

Ydynt, mae geiriau Dafydd ap Gwilym yn addas y dyddiau hyn. Ac wedi treulio’r mis diwethaf yn meudwyo yn fy nghell (ac eithrio’r sleifio ofnus dyddiol o lech i lwyn, gan osgoi pobl fel y pla (llythrennol!), ni allaf ond ategu un arall o feirdd yr Oesoedd Canol, yr apocalyptaidd Siôn Cent: ‘A pha fyd hefyd yw hwn?/ …Byd rhyfedd’.

Rhyfeddol o ryfedd! Fel bod yn un o nofelau Stephen King, neu ddisgyn gydag Alys trwy’r drych i fyd hollol od a swreal. A’r cyfan oherwydd firws sy’n rhy fychan i’w ddirnad.

Wrth gwrs bu dynoliaeth yma o’r blaen. Lladdwyd traean o boblogaeth Ewrop gan y Pla Du rhwng 1347 ac 1350, a bu hwnnw, a’i gefndryd, ar sawl ymweliad â ni dros y canrifoedd. Y gwahaniaeth bryd hynny oedd y gred mai barn Duw ydoedd. Lladdodd ffliw 1919, wedyn, tua 50 miliwn trwy’r byd. Ond mae hi heddiw yn 2020, a ninnau’n feistri ar ein byd, a’r tu hwnt iddo. Eto, dydi pethau ddim wedi newid fawr ddim ers 1350.

Ar ddydd Sadwrn gwyntog ganol Mawrth, mentrais ar daith gerdded gyfarwydd yng ngogledd Swydd Gaint, o dref hynafol Faversham i bentref Seasalter, cyn mwynhau tipyn o ginio yn nhafarn arbennig y Sportsman, ac yna dychwelyd yr un ffordd. Mae’n rhyw ddeng milltir o daith i gyd, ac yn ddigon didrafferth fel arfer.

Serch hynny fe roes y daith yn ôl broblem enfawr i mi. Datblygais boenau enbyd yn y coesau a’r cluniau a’r ysgwyddau. Roedd cerdded – yn araf, hyd yn oed – yn anodd tu hwnt, a bu bron i mi golli’r trên yn ôl i Lundain. A dyna ddechrau profi effeithiau niwmonia, a’r meddyg yn gwbl argyhoeddedig mai Covid-19 oedd wrth wraidd y peth, er na chafwyd unrhyw brawf o hynny yn ffurfiol. Dychwelais i’r gwaith ar ôl tair wythnos o orffwys gan ddeall yn iawn beth oedd natur ffyrnig y tostrwydd.

Fel rheol, mae prif ystafell newyddion y BBC yn Llundain yn ferw o brysurdeb. Proses ddi-dor yw cynnal gwasanaeth newyddion parhaus, 24 awr y dydd, bob dydd o’r flwyddyn. Ac mae’r broses honno yn dibynnu ar gyfraniad cannoedd o newyddiadurwyr a thechnegwyr. Y gwir yw bod gormod o staff yn gweithio ar y prif lawr fel arfer, ac mae prinder desgiau yn destun cwyno di-ben-draw.

Does neb yn cwyno bellach: mae’r rheolau ymbellhau yn golygu bod pawb yn eistedd ar wahân, mae nifer sylweddol o gyd-weithwyr wedi bod yn absennol oherwydd effeithiau’r firws, ac mae’r BBC yn ceisio cyfyngu nifer y staff sy’n bresennol bob dydd a nos. Daw glanhawyr o gwmpas yn gyson, ac mae system draffig unffordd i’r sawl sy’n cerdded o gwmpas. O ran y rhaglenni, bu’n rhaid trefnu nifer o gyfraniadau a chyfweliadau ar lwyfannau digidol, ac fe welwyd mwy na digon o gefndir cypyrddau llyfrau yng nghartrefi’r gwesteion!

Mae Llundain yn llonydd. Yn fwy llonydd a thawel nag arfer, yn sicr. Serch hynny, dydi’r ‘London Lockdown’, fwy na’r ‘National Lockdown’, ddim yn cael ei barchu’n gyfan gwbl.

Tra mae bysiau coch gweigion Transport For London yn rhedeg yn rhes i lawr strydoedd Oxford a Tottenham, mae adeiladwyr, gweithwyr swyddfa, gyrwyr faniau, couriers bwyd, yr heddlu a staff meddygol a newyddiadurwyr yn parhau i weithio. Gyda’r siopau ar gau, mae cerddwyr, rhedwyr, beicwyr a’r gweithwyr ‘allweddol’ yn cael rhwydd hynt.

Wrth ystyried yr un ar ddeg diwrnod o oedi a fu cyn cyhoeddi’r cyfyngiadau ar symud a theithio, rhaid cydnabod gwirionedd y sefyllfa. Hynny yw, ein bod yn byw mewn gwladwriaeth o 67 miliwn o bobl, mewn oes o beidio â malio am eraill ac o ddyrchafu hawl yr unigolyn i wneud fel y myn. Does ryfedd, felly, fod llywodraeth Boris Johnson wedi petruso cyn gofyn i bawb, bron, eu halltudio’u hunain yn eu cartrefi.

Nid oes angen dawn proffwyd i ragweld y bydd cost economaidd yr argyfwng presennol yn sylweddol iawn, iawn. Bydd swyddi rif y gwlith yn cael eu colli wrth i sectorau cyfan un ai ddarfod amdanynt yn llwyr neu orfod addasu wedi i’r argyfwng ddangos pa mor simsan yw seiliau cynifer ohonynt. Cymerwch y sector yr wyf i’n fwyaf cyfarwydd â hi, sef ein prifysgolion.

Yr wyf wedi nodi sawl gwaith yn y golofn hon fod pleidiau gwleidyddol Cymru wedi blaenoriaethu buddiannau’r genhedlaeth bresennol o fyfyrwyr a darpar fyfyrwyr ar draul buddiannau hirdymor cymdeithas drwyddi draw gan gynnwys, wrth gwrs, y prifysgolion eu hunain. Hynny er gwaetha’r ffaith mai ein prifysgolion yw conglfeini bywyd economaidd a diwylliannol Cymru, o Wrecsam i Gaerfyrddin, ac o Gasnewydd i Fangor. O ganlyniad i’r agwedd ddi-hid a chibddall hon rydym yn allforio canran frawychus o uchel o’n pobl ifanc galluocaf tra ydym ar yr un pryd yn amddifadu ein sefydliadau addysg uwch o’r modd i gystadlu yn y ‘farchnad’ gystadleuol yr ydym wedi ei chreu ar eu cyfer.