Mai 2020 / Rhifyn 688

BBC Wales yn gwneud cam â’r Cymry

Mae perygl difrifol i ddyfodol ariannol darlledu Cymraeg a Chymreig yn sgil bygythion rhai yn Llywodraeth San Steffan a’r Blaid Geidwadol seneddol. Ar y gorwel mae dwy garreg filltir bwysig – 2022 pan adolygir lefel ffi drwydded y BBC, a 2027 pan ddaw Siarter Brenhinol y Gorfforaeth i ben. Ond mae yna aflwydd arall sy’n digwydd o dan ein trwynau – bai cyffredin sy’n tanseilio Cymreictod y BBC a sawl sefydliad arall yng Nghymru gwaetha’r modd. Ro’n i ar y staff am rai blynyddoedd, felly mae gen i syniad go lew sut mae’r BBC yn gweithio. Mae’n drawiadol pa mor glaear, onid difater, yw rhai o swyddogion y Gorfforaeth yng Nghaerdydd ynghylch dilyn unrhyw weledigaeth neu genhadaeth Gymreig.

‘Wrth eu ffrwythau yr adnabyddwch hwynt’ – felly ystyriwch rai cyfresi diweddar. Young, Welsh and Pretty Minted (Cyfres 2) – cawsom eisoes sawl rhifyn o Young, Welsh and Pretty Skint. Iawn, mae diwylliant materol pobl amrywiol, ddiddorol a mentrus dan 30 oed yn bwnc gwerth chweil, ac o ran crefft mae’r rhaglenni yn gweithio fel adloniant ffeithiol poblogaidd. Ond beth sy’n gysefin Gymreig am y straeon sy’n cael eu hadrodd?

Marc Edwards
Mwy
Darllen am ddim

Newid byd – newyddiadura yn ystod argyfwng

Ar ddydd Sadwrn gwyntog ganol Mawrth, mentrais ar daith gerdded gyfarwydd yng ngogledd Swydd Gaint, o dref hynafol Faversham i bentref Seasalter, cyn mwynhau tipyn o ginio yn nhafarn arbennig y Sportsman, ac yna dychwelyd yr un ffordd. Mae’n rhyw ddeng milltir o daith i gyd, ac yn ddigon didrafferth fel arfer.

Serch hynny fe roes y daith yn ôl broblem enfawr i mi. Datblygais boenau enbyd yn y coesau a’r cluniau a’r ysgwyddau. Roedd cerdded – yn araf, hyd yn oed – yn anodd tu hwnt, a bu bron i mi golli’r trên yn ôl i Lundain. A dyna ddechrau profi effeithiau niwmonia, a’r meddyg yn gwbl argyhoeddedig mai Covid-19 oedd wrth wraidd y peth, er na chafwyd unrhyw brawf o hynny yn ffurfiol. Dychwelais i’r gwaith ar ôl tair wythnos o orffwys gan ddeall yn iawn beth oedd natur ffyrnig y tostrwydd.

Fel rheol, mae prif ystafell newyddion y BBC yn Llundain yn ferw o brysurdeb. Proses ddi-dor yw cynnal gwasanaeth newyddion parhaus, 24 awr y dydd, bob dydd o’r flwyddyn. Ac mae’r broses honno yn dibynnu ar gyfraniad cannoedd o newyddiadurwyr a thechnegwyr. Y gwir yw bod gormod o staff yn gweithio ar y prif lawr fel arfer, ac mae prinder desgiau yn destun cwyno di-ben-draw.

Does neb yn cwyno bellach: mae’r rheolau ymbellhau yn golygu bod pawb yn eistedd ar wahân, mae nifer sylweddol o gyd-weithwyr wedi bod yn absennol oherwydd effeithiau’r firws, ac mae’r BBC yn ceisio cyfyngu nifer y staff sy’n bresennol bob dydd a nos. Daw glanhawyr o gwmpas yn gyson, ac mae system draffig unffordd i’r sawl sy’n cerdded o gwmpas. O ran y rhaglenni, bu’n rhaid trefnu nifer o gyfraniadau a chyfweliadau ar lwyfannau digidol, ac fe welwyd mwy na digon o gefndir cypyrddau llyfrau yng nghartrefi’r gwesteion!

Huw Edwards
Darllen am ddim

T. Wilson Evans – y nofelydd coll

‘Rwy’n gyndyn iawn i ddefnyddio’r gair athrylith ond rwy’n siŵr fod peth o’r gynneddf anniffiniol honno yn yr ysgrifennwr hwn.’ Dyna eiriau Islwyn Ffowc Elis wrth ddyfarnu’r Fedal Ryddiaith yn Eisteddfod Genedlaethol Llangefni yn 1983 gan ychwanegu mai hon oedd y gystadleuaeth ‘orau y bûm i’n ei beirniadu yn yr Eisteddfod Genedlaethol’. Wrth dafoli’r un ymgeisydd dywedodd Branwen Jarvis, ‘Wrth ddarllen ambell baragraff, bron na theimlir bod Ellis Wynne ei hun yn cerdded ein daear ni drachefn.’ Dweud go fawr. Ychwanegwch sylwadau Saunders Lewis ugain mlynedd ynghynt mewn broliant i ail nofel yr awdur: ‘Dyma, o wlad Daniel Owen, nofelydd sy’n olynydd teilwng iddo, nofelydd y mae addewid mawredd ynddo.’

Yr awdur dan sylw oedd Tudor Wilson Evans a’i gyfrol fuddugol oedd y nofel fer Y Pabi Coch.

Alun Ffred Jones
Mwy

Llundain lonydd… i raddau

Mae Llundain yn llonydd. Yn fwy llonydd a thawel nag arfer, yn sicr. Serch hynny, dydi’r ‘London Lockdown’, fwy na’r ‘National Lockdown’, ddim yn cael ei barchu’n gyfan gwbl.

Tra mae bysiau coch gweigion Transport For London yn rhedeg yn rhes i lawr strydoedd Oxford a Tottenham, mae adeiladwyr, gweithwyr swyddfa, gyrwyr faniau, couriers bwyd, yr heddlu a staff meddygol a newyddiadurwyr yn parhau i weithio. Gyda’r siopau ar gau, mae cerddwyr, rhedwyr, beicwyr a’r gweithwyr ‘allweddol’ yn cael rhwydd hynt.

Wrth ystyried yr un ar ddeg diwrnod o oedi a fu cyn cyhoeddi’r cyfyngiadau ar symud a theithio, rhaid cydnabod gwirionedd y sefyllfa. Hynny yw, ein bod yn byw mewn gwladwriaeth o 67 miliwn o bobl, mewn oes o beidio â malio am eraill ac o ddyrchafu hawl yr unigolyn i wneud fel y myn. Does ryfedd, felly, fod llywodraeth Boris Johnson wedi petruso cyn gofyn i bawb, bron, eu halltudio’u hunain yn eu cartrefi.

Iolo ap Dafydd
Mwy

Y Pla a’r clymbleidio rhyfeddol

Nid oes unrhyw wleidyddiaeth yn digwydd yn y Dáil ar hyn o bryd. Ond o dan yr wyneb, ac wedi ei guddio gan storm y pandemig, mae ’na shifft dectonig yn digwydd yng ngwleidyddiaeth Iwerddon. Am y tro cyntaf ers bron i ganrif, mae’r ddwy brif blaid hanesyddol, Fine Gael a Fianna Fáil, yn paratoi i ffurfio clymblaid.

Mae’r hen elynion yn barod i ysgwyd llaw ac eistedd i lawr ochr yn ochr mewn llywodraeth ar y cyd. Flwyddyn yn ôl, hyd yn oed chwe mis yn ôl, byddai’r syniad wedi bod yn anghredadwy. Ond wrth gwrs mae popeth wedi newid ers yr etholiad cyffredinol ym mis Chwefror eleni pan syfrdanwyd pawb gan berfformiad Sinn Féin, a lwyddodd am y tro cyntaf i dorri trwodd ac ennill y ganran fwyaf o bleidleisiau a thua’r un nifer o seddi â’r ddwy brif blaid. Does gan yr un o’r pleidiau ddigon o seddi i ffurfio llywodraeth heb gymorth o leiaf un o’r pleidiau eraill.

Bethan Kilfoil
Mwy
Prif Erthygl

Problemau Prifysgol – Covid-19 a myfyrwyr tramor

Nid oes angen dawn proffwyd i ragweld y bydd cost economaidd yr argyfwng presennol yn sylweddol iawn, iawn. Bydd swyddi rif y gwlith yn cael eu colli wrth i sectorau cyfan un ai ddarfod amdanynt yn llwyr neu orfod addasu wedi i’r argyfwng ddangos pa mor simsan yw seiliau cynifer ohonynt. Cymerwch y sector yr wyf i’n fwyaf cyfarwydd â hi, sef ein prifysgolion.

Yr wyf wedi nodi sawl gwaith yn y golofn hon fod pleidiau gwleidyddol Cymru wedi blaenoriaethu buddiannau’r genhedlaeth bresennol o fyfyrwyr a darpar fyfyrwyr ar draul buddiannau hirdymor cymdeithas drwyddi draw gan gynnwys, wrth gwrs, y prifysgolion eu hunain. Hynny er gwaetha’r ffaith mai ein prifysgolion yw conglfeini bywyd economaidd a diwylliannol Cymru, o Wrecsam i Gaerfyrddin, ac o Gasnewydd i Fangor. O ganlyniad i’r agwedd ddi-hid a chibddall hon rydym yn allforio canran frawychus o uchel o’n pobl ifanc galluocaf tra ydym ar yr un pryd yn amddifadu ein sefydliadau addysg uwch o’r modd i gystadlu yn y ‘farchnad’ gystadleuol yr ydym wedi ei chreu ar eu cyfer.

Richard Wyn Jones
Mwy

Cip ar weddill rhifyn Mai

Y pandemig a’r rhagfarn yn erbyn Tsieina – Karl Davies
Trosedd a chosb 2020 – Dafydd ab Iago
Llychlynnwr Caernarfon ac Almaenwr Lleifior – Vaughan Hughes
Yma i Chi: Cyfweld rheolwyr S4C – Sioned Williams
T. Wilson Evans – y nofelydd coll – Alun Ffred Jones
‘Lachrymae’: gwaith newydd gan Osian Ellis – Geraint Lewis
‘Gochel Afrad, Gochel Angen’ – Beca Brown
Her anferth Covid-19 – Deri Tomos

…a llawer mwy. Mynnwch eich copi yn awr.

Mwy
Celf

Rhyddid mewn cyfyngder

Prin fod Iwan Bala, gyda’i hoffter o wneud lluniau a chartwnau gwleidyddol eu hergyd, yn artist y byddech yn ei gysylltu â blodau. Ond maent yn amlwg iawn, yn llachar o liwgar, yn ei waith diweddaraf.

Mae’r llun a welir ar y dudalen hon yn un o gyfres o luniau ar thema wanwynol y mae wedi’u peintio yn ystod yr wythnosau diwethaf. Gwnaeth hynny yn ystafell fwyta cartref ei gymar, Karin, ym mhentref Kirtlington yn Swydd Rhydychen, wrth i’r cyfyngiadau ar deithio ei rwystro rhag mynd, yn ôl ei arfer, i’w stiwdio yng Nghaerdydd.

‘Dwi’n sylwi ar ddyfodiad y gwanwyn yn arbennig eleni, yn fan hyn. Mae’r tŷ ar y Green, ac mae yna flodau o flaen ffenestri’r tai, a choed yn blaguro ym mhob man. Mae natur yn wahanol i’r hyn ydi o yng Nghymru – yn fwy trefnus a dof rywsut.’

Eto, mae rhywbeth yn ddiamheuol Gymreig yn y mynyddoedd sydd yng nghefndir sawl un o’r lluniau.

Menna Baines
Mwy
Dei Fôn sy’n dweud

‘Ni chrwydraf, nid af o dŷ’

Ydynt, mae geiriau Dafydd ap Gwilym yn addas y dyddiau hyn. Ac wedi treulio’r mis diwethaf yn meudwyo yn fy nghell (ac eithrio’r sleifio ofnus dyddiol o lech i lwyn, gan osgoi pobl fel y pla (llythrennol!), ni allaf ond ategu un arall o feirdd yr Oesoedd Canol, yr apocalyptaidd Siôn Cent: ‘A pha fyd hefyd yw hwn?/ …Byd rhyfedd’.

Rhyfeddol o ryfedd! Fel bod yn un o nofelau Stephen King, neu ddisgyn gydag Alys trwy’r drych i fyd hollol od a swreal. A’r cyfan oherwydd firws sy’n rhy fychan i’w ddirnad.

Wrth gwrs bu dynoliaeth yma o’r blaen. Lladdwyd traean o boblogaeth Ewrop gan y Pla Du rhwng 1347 ac 1350, a bu hwnnw, a’i gefndryd, ar sawl ymweliad â ni dros y canrifoedd. Y gwahaniaeth bryd hynny oedd y gred mai barn Duw ydoedd. Lladdodd ffliw 1919, wedyn, tua 50 miliwn trwy’r byd. Ond mae hi heddiw yn 2020, a ninnau’n feistri ar ein byd, a’r tu hwnt iddo. Eto, dydi pethau ddim wedi newid fawr ddim ers 1350.

Dafydd Fôn Williams
Mwy