Mai 2021 / Rhifyn 700

Pobl Ddu a’r Gymru Gymraeg

Blwyddyn wedi protestiadau Black Lives Matter, a gyda’r sylw cynyddol i hanes pobl ddu, mae’r rhan fwyaf yn gwybod fod pobl ddu wedi byw yng Nghymru ers canrifoedd. Ond llai adnabyddus efallai yw bod pobl ddu wedi bod yn bresenoldeb cyson yn y Gymru Gymraeg. Ceir tuedd o hyd mewn rhai cylchoedd i feddwl am amlethnigrwydd fel ffenomen Seisnig. Ond nid yn y dinasoedd mwy Saesneg eu hiaith yn unig y bu pobl ddu yn trigo, ac yno hefyd wrth gwrs roedd poblogaeth ddu fechan a fedrai Gymraeg.

Yn wir, gellid olrhain y presenoldeb du yng Nghymru yn ôl i wreiddiau Rhufeinig a Brythonig y wlad. Hynny yw, roedd pobl ddu ynghlwm wrth amodau ffurfiant y genedl Gymreig. Mae’n rhaid fod milwyr du yn y llengau Rhufeinig a wasanaethai yng Nghymru. Fe’u ceid mewn dinasoedd Rhufeinig ym Mhrydain fel Efrog, ac yn y gwersylloedd milwrol ar hyd Mur Hadrian. Pam y byddai’n wahanol yng ngorllewin yr ynys?

Simon Brooks

Mwy

Catrin sy'n dweud

Y pla arall

Mae’r gwanwyn yn y tir ac wrth i’r cyfyngiadau ar ein mynd a dod lacio mae’n gyfle o’r newydd i fentro ymhellach i fwynhau rhyfeddodau naturiol ein gwlad. Ymlacio ynghanol prydferthwch byd natur yw’r bwriad ac ymgolli mewn golygfeydd y tu hwnt i’n milltir sgwâr, y daethom i’w hadnabod cystal yn ystod cyfnodau clo’r flwyddyn a aeth heibio. Ond wrth glymu careiau ein hesgidiau cerdded neu geisio gwasgu’r corff di-gampfa i mewn i wisg nofio a brynwyd ar gyfer gwyliau tramor ymhell yn ôl yn haf 2019, yn barod i ruthro’n llawn cyffro ar hyd lonydd cefn gwlad a’r arfordir, fe ddaw rhybudd arall. Yn ôl elusennau amgylcheddol mae ofnau am epidemig arall – a’r tro hwn sbwriel yw’r pla.

Wrth i filoedd ohonom gofleidio cyfleoedd i ymweld â’r môr a’r mynydd, cynyddu hefyd y mae’r delweddau o bentyrrau o sbwriel sy’n cael eu gadael ar ôl wedi i’r ymwelwyr, a phobl leol hefyd, droi tuag adref.

Catrin Evans

Mwy

Materion y mis

Bil Heddlu a Throsedd – ymdrech i fygu protest

Fyddwn i’n bersonol ddim yn cyfeirio ato fel Bil Heddlu a Throsedd, ond yn hytrach fel Bil Codi Ofn, achos dyna ydi o mewn gwirionedd. Ei unig fwriad ydi cyfyngu ar hawl pobl i brotestio – drwy ofn. Cafodd ei ail ddarlleniad yn Nhŷ’r Cyffredin ar 16 Mawrth eleni. Ymysg yr argymhellion sonnir am wneud ‘serious annoyance’ yn drosedd a all olygu hyd at ddeng mlynedd o garchar. Beth ydi’r diffiniad o ‘serious annoynace’? ‘Annoyance’ i bwy?

Yn y mesur, mae deg cyfeiriad at ddifrodi cerfluniau, ond dim un cyfeiriad at drais yn erbyn merched. Mae popeth yn chwithig am y mesur hwn.

Ond dydi o’n ddim byd newydd. Fel un sydd â chryn brofiad yn y maes protestio yn ystod y deugain mlynedd diwethaf, yr argraff gefais i oedd y gwnaiff yr heddlu a fynnont.

Angharad Tomos

Mwy

Maes chwarae i’r ailgymysgwyr

ADOLYGIAD O ‘U V’ ROGUE JONES (RECORDIAU BLINC)

Pum mlynedd ers i Rogue Jones ryddhau eu halbwm cyntaf a ddatganodd eu hunaniaeth liwgar, eclectig, mae’r grŵp o Gaerdydd wedi plymio’n ôl i’n clustiau gyda chasgliad o ailgymysgiadau o’r caneuon a oedd ar V U. Mae U V yn troi teitl albwm 2015 am yn ôl, ac yn yr un modd mae’r ailwampiad yn dal i gadw’n driw i ddatganiad sonig y gwreiddiol. Ond cynigia hefyd weld hunaniaeth y band trwy chwyddwydr newydd sy’n ehangu ar y lliwgarwch gan fynd ag ef i’r eithaf. Dyma albwm sy’n faes chwarae i’r ailgymysgwyr, ac yn nwylo artistiaid adnabyddus a phrofiadol fel 9Bach, ynghyd ag enwau newydd, arbrofol y sin fel Eädyth, y canlyniad yw ffrwydriad creadigol.

Tegwen Bruce-Deans

Mwy

‘Yma o Hyd’ yma o hyd

Os mai arwydd o gân dda yw ei gallu i olygu pethau gwahanol i bobl wahanol, heb amheuaeth mae ‘Yma o Hyd’ – sydd wrth reswm yn cael ei thrafod gan Dafydd Iwan yn ei gyfrol newydd Rhywle Fel Hyn: Atgofion Drwy Ganeuon (Carreg Gwalch) – yn ffitio’r diffiniad yn berffaith.

Fe wnes i ddechrau perfformio ‘Yma o Hyd’ fel rhan o fand Dafydd Iwan yn 1993. Erbyn hynny roedd y gân eisoes wedi ei sefydlu ei hun fel un o’i rai mwyaf poblogaidd. Wedi’r cyfan, roedd hi’n ddeng mlynedd ers i Dafydd ac Ar Log recordio’r gân am y tro cyntaf. Fe’i cyfansoddwyd ganddynt yn 1983 i gyd-fynd â ‘Taith Macsen’. Roedd y daith yn dathlu parhad y genedl Gymreig dros un ganrif ar bymtheg, gan gydio yn y syniad – un a hyrwyddwyd gan Gwynfor Evans – mai Magnus Maximus, yr ymerawdwr Rhufeinig a adawodd Brydain yn 383, oedd tad y genedl Gymreig. Roedd angen arwyddgan ar gyfer y daith, ac felly y ganed ‘Yma o Hyd’.

Pwyll ap Siôn

Mwy

Byd busnes ac Annibyniaeth

Wrth ystyried sofraniaeth ac annibyniaeth, rhaid gwrando ar leisiau busnes gan fod busnesau llwyddiannus yn hanfodol i economi lwyddiannus. Serch hynny, rhaid derbyn nad yw pobl Cymru o anghenraid yn ystyried bod hynny’n hanfodol. Mae diwydiannau bwyd a physgota’r Deyrnas Unedig, ynghyd ag Unoliaethwyr Gogledd Iwerddon, yn wynebu anobaith. Mae’n llwyr bosib na fydd diwydiannau cynhyrchu Cymru yn goroesi niwed Brexit i farchnadoedd traddodiadol. Bydd niwed parhaus i’r diwydiant bwyd yng Nghymru, ac i’r rhannau hynny o’n cymdeithas sy’n ddibynnol ar amaethyddiaeth. Rhagwelwyd hyn a rhybuddiwyd mai felly y byddai, ond nid gan lywodraeth y DU. Rhoddwyd mwy o bwyslais ar addewidion personol y Prif Weinidog nag ar dystiolaeth. Rhaid derbyn fod ei air a’i ragfarnau yn apelio mwy at reddf gynhenid pobl.

A sôn am reddf, fydd byd busnes ddim yn rhoi cefnogaeth reddfol i annibyniaeth. Wedi sioc Brexit, fe fydd pobl fusnes yn eu clymu’u hunain wrth geidwadaeth, a bydd effaith Covid hefyd yn eu gwneud yn fwy gwyliadwrus. A oes modd i’r Undeb presennol ddarparu ar gyfer anghenion economaidd pedair gwlad? Neu a oes modd defnyddio sofraniaeth Gymreig i adeiladu economi well a chyfoethocach?

Ron Jones

Mwy

Darllen am ddim

Syr Keir Starmer, Llafur a Lloegr

Dwi’n gwybod!

Debyg iawn eich bod yn darllen hwn ar drothwy’r etholiad ar gyfer Senedd Cymru ac yn naturiol ddigon, bydd y rhan fwyaf ohonoch yn disgwyl imi drafod y rhagolygon, dyfalu ynglŷn â ffurf y llywodraeth nesaf, ac yn y blaen. Ond fe fydd y teitl eisoes wedi eich rhybuddio nad felly y bydd hi.

Ymddiheuriadau i’r rhai ohonoch sydd wedi eich siomi. Eto, mae dau reswm da dros droi ein golygon y tu hwnt i Glawdd Offa ac at arweinydd y Blaid Lafur.

Y cyntaf yw ei bod yn anodd iawn dweud unrhyw beth synhwyrol am yr etholiad y tu hwnt i’r hyn yr wyf eisoes wedi ei ddweud. Yn y rhifyn diwethaf o BARN fe fûm yn ddigon hyf i ddarogan y canlynol am Etholiad Cymru 2021:

Mae’n annhebygol iawn y bydd y canlyniad drwyddo draw yn amrywio rhyw lawer o batrwm sydd bellach yn hen gyfarwydd: Llafur fel y blaid fwyaf, gyda’r Ceidwadwyr a Phlaid Cymru yn cystadlu am yr ail safle, ac o fewn ychydig o seddau i’w gilydd y naill ffordd neu’r llall, siŵr o fod.

Er mor anwadal yw’r arolygon barn a gynhaliwyd yn y cyfamser, dwi’n parhau i gredu mai felly y bydd. Hynny’n rhannol, wrth gwrs, oherwydd ei bod yn broffwydoliaeth sy’n caniatáu amrywiaeth fawr o bosibiliadau o ran yr union ganlyniad. Ac yn y pen draw bydd lliw a siâp y llywodraeth nesaf yn dibynnu i raddau helaeth iawn ar yr union fanylion hynny. Felly bydd yn rhaid aros yn amyneddgar tan o leiaf nos Wener 7 Mai, ac o bosibl ychydig o ddyddiau wedi hynny, cyn gweld beth a ddaw.

Ond yn ail, os yw etholwyr Cymru unwaith yn rhagor ar fin ymddiried eu dyfodol gwleidyddol i’r Blaid Lafur, gan estyn cyfnod dominyddiaeth y blaid honno i fwy na chanrif, yna bydd sut hwyl mae Syr Keir Starmer yn ei gael fel arweinydd y blaid yn gwestiwn o’r pwys mwyaf i Gymru drwyddi draw.

* * *

Richard Wyn Jones

Darllen am ddim

Cip ar weddill rhifyn Mai

Lobïo – GUTO HARRI sy’n gofyn beth sy’n briodol a beth sy’n amhriodol
Terfysg unwaith eto – BETHAN KILFOIL yn trafod y tensiynau diweddar yng Ngogledd Iwerddon
Un cymhwyster Cymraeg i bawb? – ALEX LOVELL ar y cynlluniau i ailwampio TGAU Cymraeg
Y dyn a gythruddodd y Pab – ANDREW MISELL ac efengyl chwyldroadol Gustavo Gutiérrez
Y campwaith cerddorol gafodd gam – GERAINT LEWIS ar ‘Missa Cambrensis’ Grace Williams
Cyfieithydd Shakespeare – MANON GWYNANT yn galw am gydnabod cyfraniad tawel J.T. Jones, Porthmadog
Caru-casáu bwyd – BECA BROWN ar anhwylderau bwyta

Mwy