Mai 2023 / Rhifyn 724

Cyfrifiad 2011 oedd y cyfrifiad cyntaf i gyhoeddi data ar ethnigrwydd a’r gallu i siarad Cymraeg er bod hynny’n ganlyniad ymholiad ad hoc yn wreiddiol. Yn ddiweddar cyhoeddwyd data Cyfrifiad 2021 ar ethnigrwydd ac iaith ac mae hwnnw’n caniatáu i ddadansoddiad cymharol gael ei wneud. Yma rydym yn bwrw’n golygon ar ddata meintiol o’r Cyfrifiad ynghylch ethnigrwydd, iaith a daearyddiaeth.

Mae’n bwysig nodi wrth gychwyn y drafodaeth fod y nifer o bobl Ddu, Asiaidd ac ethnig leiafrifol yng Nghymru wedi cynyddu’n sylweddol dros y chwarter canrif a mwy diwethaf. Yn 1991 gwelir mai 1.5% o’r boblogaeth oedd yn perthyn i’r grwpiau hyn. Erbyn 2021 roedd y ganran wedi cynyddu dros bedair gwaith i 6.7%. Yn hanesyddol mae Cymru wedi bod yn un o’r llefydd lleiaf amrywiol o ran hil o fewn gwledydd Prydain – ond erbyn hyn mae’r patrwm yn newid.

Yma mae’r awdur yn craffu ymhellach ar y modd y llwyddodd Iwerddon i’w gweddnewid ei hun yn economaidd dros y degawdau diwethaf mewn modd nad yw Cymru wedi dod yn agos at ei efelychu.

Yn fy nghyfraniad i rifyn mis Ebrill, achubais ar y cyfle i rannu fy argraffiadau yn dilyn taith ddiweddar i Iwerddon. Byrdwn fy neges oedd bod y gymhariaeth ag Iwerddon yn tanlinellu mor bell ar ei hôl hi y mae Cymru wedi llithro: o ran incwm y pen; o ran safon ac ansawdd yr isadeiledd, boed breifat neu gyhoeddus; ac yn bendifaddau o ran uchelgais. Tra mae Cymru’n troi yn yr un hen ferddwr mae’r Gwyddelod yn camu yn eu blaenau, a hynny er gwaethaf problemau dyrys na fynnwn am eiliad eu diystyru na’u bychanu.

Yr hyn sy’n gwneud y gymhariaeth hon yn un mor drawiadol a sobreiddiol yw’r ffaith ein bod ni’r Cymry wedi arfer meddwl am ein cymydog i’r gorllewin fel gwlad sylweddol dlotach. Erbyn hyn, nid felly y mae. Ar ben hynny, mae’r Gwyddelod wedi trawsnewid eu gwlad heb fanteision naturiol amlwg. Yn wahanol i Norwy, dyweder, nid olew yn y moroedd o gylch yr ‘ynys werdd’ fu’n rhagamod llwyddiant. O’i gymharu â Denmarc, wedyn, mae’n fater cymhleth a chostus i Iwerddon gael mynediad i brif farchnadoedd a chanolfannau twf tir mawr Ewrop. Eto i gyd, mae hi wedi llwyddo’n rhyfeddol, a’r llwyddiant hwnnw’n deillio o’i pharodrwydd i roi ar waith yr unig adnodd naturiol o bwys sydd yn ei meddiant – ei phobl – mewn modd sy’n codi’r genedl gyfan.

‘Ei gariad at dir a phobl Gwynedd a’i gwnaeth yn un o arlunwyr dyfrlliw mwyaf athrylithgar gwledydd Prydain.’ Dyna a ddywedwyd gan Syr Kyffin Williams yn ei gyflwyniad i Bardd y Brwsh Paent (2007) am William Selwyn, a fydd yn dathlu ei ben-blwydd yn 90 eleni. Mae’n dal i gael blas ar baentio, ac yn parhau i arddangos ei waith ym mhrif orielau Cymru a Lloegr. Yn wir, mae arddangosfa ganddo ar fin agor yn Oriel Ffin y Parc, Llanrwst.

Yng Nghaernarfon y’i ganed, ac yno bu’n byw gydol ei oes ac eithrio’r ddwy flynedd a dreuliodd yn y Royal Artillery. Pymtheg oed ydoedd pan ddechreuodd arlunio. Mae’n cofio i’w ewythr ddweud wrtho bryd hynny, ‘Does dim rhaid iti fynd ymhell o Gaernarfon i chwilio am ysbrydoliaeth i baentio.’

Trafferthion Arlywydd Ffrainc – Mared Gwyn

Golwg amgen ar wreiddiau’r rhyfel yn Wcráin –Emrys Roberts

Dad-ddynoli’r ceiswyr lloches – Dafydd Fôn Williams

Colli cyfle gydag Arwyddair Llangollen – Beca Brown

Cofio Cledwyn Jones, John Gruffydd Jones a J. Selwyn Lloyd – Wynne Roberts, Llion Jones a Menna Lloyd Williams

Esblygiad rhyfeddol cocrotsys – Deri Tomos