Mawrth 2021 / Rhifyn 698

Yn ôl rhifyn diweddar o’r Sunday Times, mae Gordon Brown a Michael Gove wedi bod yn trafod dyfodol y Deyrnas Unedig â’i gilydd, ac yn benodol sut i geisio troi’r llanw sydd bellach yn rhedeg mor gryf o blaid yr SNP ac annibyniaeth i’r Alban. Cadarnhawyd yr adroddiad yn ddiweddarach gan y BBC. Fe gawn ni gymryd, felly, ei fod yn gywir.

Mae’n stori sy’n siarad cyfrolau am Brown a Gove eu hunain, wrth gwrs. Dyma ffigyrau sydd ar begynau gwahanol yn nhermau gwleidyddiaeth Brydeinig, gyda Gove yn cael ei ystyried yn brif feddyliwr y math o wleidyddiaeth sydd bellach wedi bwrw heibio’n llwyr y gwaddol a grëwyd gan Brown yn ystod ei gyfnod fel Canghellor ac yna fel Prif Weinidog. Eto i gyd, mae atgasedd y ddau tuag at yr SNP – a’u cariad tuag at Brydain Fawr, wrth reswm – yn fwy nag unrhyw wahaniaethau syniadaethol ac egwyddorol ymddangosiadol eraill sydd rhyngddynt.

Oriel Ffin y Parc, Llanrwst, yw un o’r goreuon yng Nghymru. Yn ogystal â chelf, mae yno awyrgylch braf bob amser, heb sôn am fyrbrydau o fwyd ardderchog. Mae’r clo yn rhwystro’r fath bleserau y dyddiau hyn, ond mae Ffin y Parc yn un o’r orielau hynny sy’n dal ati orau y gallant yn rhithiol.

Er nad oes modd mynd draw i weld yr arddangosfa gyfredol, o waith Elfyn Lewis, Lisa Carter-Grist a Ceri Auckland Davies, mae’r cyfan ar y we – ffotograffau o’r gweithiau unigol a fideo o’r sioe. Mae modd prynu’r gwaith hefyd. Agorwyd y llifddorau y noson cyn yr agoriad swyddogol a’r cyntaf i’r felin oedd hi wrth i’r dotiau coch ymddangos yma ac acw. Syniad y cyd-berchennog, Ralph Sanders, yw’r drefn hon o werthu. Yn ôl pawb sy’n ei adnabod, mae o’n ‘gwybod be ’di be’, ac mae ganddo barch at yr artistiaid a’u gwaith.

‘Dwi wrth fy modd yn cael dangos fy ngwaith yno,’ meddai Elfyn Lewis. ‘Mae o fel dŵad adra.’

Llun: Bryn-Eryr-Uchaf gan Elfyn Lewis

Oherwydd nad efelychodd Gwynfor Evans yn Nhryweryn wrthdystiad Saunders Lewis, D.J. Williams a Lewis Valentine ym Mhenyberth yn 1936, Pleidiwr llugoer fûm i gydol y 1960au. Ond ryw noswaith ym mis Medi 1967 ildiais i berswâd cyfaill a daerai fod ‘cangen Wrecsam wedi newid... Mae gynnon ni ysgrifennydd newydd effeithiol iawn. Di-Gymraeg, ond rhaid i ni gael y rheini.’

Aeth y cyfarfod rhagddo yn ddidramgwydd tan i ni gyrraedd Unrhyw Fater Arall a gyflwynwyd gan yr Ysgrifennydd – dyn canol oed ifanc a Hwntw huawdl, cymedrol o ran corffolaeth a thaldra: ‘I’m sure that you’re all appalled, as I was, by the explosion perpetrated at Llanrhaeadr-ym-Mochnant a couple of nights ago, by people claiming to be acting in the interests of the people of Wales. They are however undermining Plaid Cymru campaigns for a free, prosperous and democratic Wales, and I propose that we send a letter to the Daily Post and the Western Mail disassociating Plaid Cymru from these extremists.’

‘Pwy ydi hwn?’ holais fy ffrind, ‘be ydi o, Tori? Dyn busnes?’
     ‘Mae o yn r’Armi. Yng Nghaer,’ meddai.
‘Mae Plaid Cymru wedi dirywio fwy nag y meddylis i,’ meddwn wrtho. ‘Mi a’ i am sgwrs efo’r brawd.’
     Cawsom sgwrs y noson honno ac un arall ymhen y mis, a dyna sut y deuthum i a John Jenkins yn ffrindiau.
‘Isn’t being Branch Secretary of Plaid Cymru rather risky?’ holais.
     ‘It’s the perfect cover,’ atebodd.

Bob hyn a hyn, byddwn yn cwrdd â John mewn archfarchnad ar gyrion tref Wrecsam i drafod cwrs y byd a’r achos cenedlaethol. Ar un achlysur wedi’r Arwisgo, awgrymais y dylai gymryd hoe cyn cael ei ddal. Atebodd, ‘I can’t. It’s like a strong addictive drug.’

Gwyddai nifer o genedlaetholwyr Wrecsam am weithgareddau John – yn athrawon a phrifathrawon. Beth bynnag a ddywedir amdanom ni’r Cymry, rydym yn rhai da am gadw cyfrinachau.