Mawrth 2022 / Rhifyn 710

D.J. Williams, Trevor Vaughan a’r Blaid Lafur

Roedd gan D.J. Williams (1885–1970), un o sylfaenwyr y Blaid Genedlaethol ac un o dri Penyberth, hen gysylltiad â’r mudiad Llafur. Daethai ei argyhoeddiad gwrthimperialaidd i’r amlwg yn ystod y Rhyfel Mawr, ac yn Rhydychen (1915–1918) fe’i dygwyd i gylch newydd o sosialwyr yn y Fabian Society. Ddechrau Mehefin 1918 anfonodd Arthur Henderson, Ysgrifennydd y Blaid Lafur, lythyr ato yn diolch iddo am ysgrif o’i eiddo, gan ymateb fel hyn: ‘Our labour forces in Wales, and especially in the great coalfields in South Wales, are very keen on this question: and Labour generally hopes to use its influence in the direction of Home Rule for Wales, both in this and the next Parliament.’

Pan ddychwelodd i Gymru, am gyfnod byr i ddysgu yn Ysgol Lewis Pengam, ac yna i Abergwaun, roedd yn uniaethu â’r Blaid Lafur. ‘Uniaethu’ – dyna i chi air annigonol i gyfleu’r ymroddiad brwd, llwyr, digyfaddawd a roddai i’r achosion a’i denai.

Robert Rhys

Mwy

Materion y mis

Rhestrau aros a diffyg gwelyau

Daeth ystadegau difrifol pellach am gyflwr y Gwasanaeth Iechyd Gwladol yng Nghymru i’n sylw yn ddiweddar, rhai sy’n dangos bod rhestrau aros am driniaeth ddi-frys wedi cynyddu’n fisol ers Mawrth 2020. Mae Covid yn amlwg wedi cael effaith andwyol, ond roedd y sefyllfa’n un argyfyngus hyd yn oed cyn i’r aflwydd hwnnw daro.
Cyhoeddwyd ‘Cynllun y Gwasanaethau Iechyd a Gofal i Adfer ar ôl y pandemig’ gan Lywodraeth Cymru yn ôl ym Mawrth 2021, ond gwyddom erbyn hyn mai dirywiad pellach yn hytrach nag adferiad fu’r hanes. Buddsoddwyd £100 miliwn ar y pryd gan Lywodraeth Cymru i ddelio â rhestrau aros a chael y gwasanaeth iechyd yn ôl ar ei draed. Cyhoeddwyd adroddiad gan Goleg Brenhinol Llawfeddygon Lloegr yng Nghymru (dryslyd, onid e?) yn gynnar yn 2021, oedd yn argymell sawl cam ar gyfer lleihau amseroedd aros. Mae’n amlwg i’r argymellion, yn debyg i rai hadau yn Nameg yr Heuwr, syrthio ar dir creigiog neu ymhlith y drain.

Catrin Elis Williams

Mwy

Darllen am ddim

Guto’n cloriannu Guto

Er bod ganddo lawer iawn o gydymdeimlad â Guto Harri, mae’r cyn-wleidydd yn dweud mai suddo wnaeth ei galon pan glywodd mai’r Cymro o Gaerdydd fyddai pennaeth cyfathrebu Boris Johnson.

Rydw i’n ystyried Guto Harri’n ffrind ac wedi hen sylwi ar ragfarn y Gymru Gymraeg yn ei hymateb iddo fel unigolyn ac fel un sy’n lladmerydd dros syniadau gwleidyddol nad ydynt ym mhrif ffrwd meddylfryd darllenwyr Golwg a Barn a’r Gymru ddosbarth canol a fagodd Guto fel minnau. Dyna pam y bu i mi deimlo mor gymysglyd o ddarllen ei gri o’r galon, oedd yn rhan go helaeth o’r erthygl hynod a gyhoeddwyd yn Golwg yn ddiweddar.

Yn y lle cyntaf mae Guto’n gywir wrth ddatgan bod y drafodaeth wleidyddol yng Nghymru’n gallu bod yn blentynnaidd, gydag unrhyw un nad yw’n coleddu sosialaeth gyfforddus y ‘mudiad cenedlaethol’ yn dueddol o fod yn berson ‘drwg’ sy’n haeddu dim ond dirmyg. Mae hyn hyd yn oed yn fwy amlwg o ystyried sylw Guto y dylem ymfalchïo yn ei benodiad ef fel ‘Cymro Cymraeg gwladgarol, cydwybodol’ i swydd allweddol yng nghanol y wladwriaeth Brydeinig.

Y mae ganddo bwynt. Dyma, yn wir, un o ffaeleddau mawr y Gymru Gymraeg sydd ohoni, sef yr ysfa druenus i ymfalchïo yn llwyddiant unrhyw Gymro neu Gymraes sy’n digwydd dod i’r brig yn eu priod faes y tu hwnt i Glawdd Offa. Yn hyn o beth mae gan Guto hawl i nodi ei syndod nad yw ei lwyddiant ef i gyrraedd uchelfannau ei ddewis yrfa yn ennyn yr un math o ymfalchïo.

Guto Bebb

Darllen am ddim

Gwyddoniaeth

Pysgodyn rhew Jona

Trafod hanes Jona y mae ysgol Sul oedolion capel Emaus Bangor wrth imi ysgrifennu. Trwy gydol fy ngyrfa broffesiynol bu ymddygiad dŵr a biocemeg molecylau cymhleth sy’n cynnwys siwgrau yn ganolog i’m gwaith. Unwyd y tri pheth hyn mewn hanes a gyhoeddwyd yn Current Biology ganol mis Ionawr wrth ddatgelu’r nythfa fwyaf o bysgod a welwyd erioed yn nyfroedd rhewllyd yr Antarctig. Roedd yno dros 60 miliwn o nythod dros ardal yn ymestyn dros 93 milltir sgwâr.

Darganfuwyd y nythfa ar hap gan Autun Purser a’i gyd-weithwyr o fwrdd y Polarstern, llong ymchwil yr Alfred-Wegener-Institut, flwyddyn yn ôl. Y cyswllt ag Emaus yw mai Pysgod Rhew Jona (Neopagetopsis ionah) yw penseiri’r nythod. Er nad ydynt lawn digon mawr i lyncu proffwydi, nid pysgod bychain mohonynt gan eu bod yn mesur tua dwy droedfedd o hyd. Ond rhyfeddod y pysgod yma i mi yw eu dawn i oroesi o gwbl yn nyfroedd yr Antarctig, dyfroedd sy’n aml yn oerach na rhewbwynt eu gwaed.

Deri Tomos

Mwy

Theatr

Pwdin, Petula ac Alys

Er na thâl hi i gyffredinoli gormod am effaith y pandemig ar gymdeithas, mae’n sicr yn wir fod pobl ifanc yn un garfan sydd wedi dioddef yn neilltuol yn ei sgil. Newidiodd cyfrwng eu haddysg dros nos yng ngwanwyn 2020, ac am fisoedd, heb ddigwyddiadau i’w mynychu na hawl i ymgynnull dan do, ar-lein yr oedd unrhyw gymdeithasu yn digwydd hefyd. Yn ddisgyblion ysgol a myfyrwyr, bwriodd Covid gysgod go hir drostynt a hynny mewn blynyddoedd ffurfiannol.

Efallai nad cyd-ddigwyddiad llwyr, felly, yw mai cynyrchiadau wedi’u hanelu’n bennaf at bobl ifanc yw’r ddau a fydd yn teithio Cymru yn ystod y ddeufis nesaf. Ac er bod Petula National Theatre Wales/Theatr Genedlaethol/August012 ac Ynys Alys (Frân Wen) yn argoeli i fod yn sioeau go wahanol i’w gilydd, mae’n ymddangos bod yna debygrwydd thematig trawiadol rhyngddynt.

Menna Baines

Mwy

Cwrs y byd

Hanes angenrheidiol, bratiaith ddiangen

Mae barddoniaeth yn medru aros yn y cof yn hir iawn. Fe fydd yn hanner can mlynedd yn Awst eleni er pan enillodd Dafydd Rowlands y goron ym Mhrifwyl Sir Benfro am bryddest a gondemniai’n chwyrn y modd y cawsom ni’r Cymry ein hamddifadu o’n hanes. Glynodd un llinell yn arbennig yn fy nghof dros y degawdau: ‘Dysgu am Lisi Drws Nesa, a gwybod dim am mam.’ Dwi wastad wedi cymryd yn ganiataol mai’r Frenhines hirhoedlog Elisabeth yr Ail oedd y ‘Lisi’ dan sylw. Efo pedwar diwrnod o Ŵyl y Banc estynedig wedi eu trefnu ar ein cyfer ym Mehefin gallwn fod yn sicr y bydd ei Jiwbilî yn cael ei odro i’r eithaf gan y Sefydliad Prydeinig – yng Nghymru yn ogystal â Lloegr. Cawn ein lapio’n dynn ym maner Jac yr Undeb. Ac fe fydd y faner honno’n cael ei defnyddio hefyd eleni i geisio rhwymo’r clwyfau a’r archollion sy’n peryglu einioes Prydain Fawr a’r Deyrnas Unedig.

Vaughan Hughes

Mwy

Prif Erthygl

Ydi Brexit yn Cymreigio’r Cymry?

Wn i ddim ai fi ydi’r unig un, ond fe fyddaf yn meddwl yn aml am y cyfnod o saith wythnos rhwng 5 Mai a 23 Mehefin 2016, sef – wrth gwrs – y cyfnod rhwng yr etholiad ar gyfer Cynulliad Cenedlaethol Cymru (fel ag yr oedd bryd hynny) a’r refferendwm ar aelodaeth y Deyrnas Unedig o’r Undeb Ewropeaidd.

O wybod beth yr ydym yn ei wybod yn awr am oblygiadau Brexit i economi, cymdeithas a gwleidyddiaeth Cymru, go brin y gellir gwadu nad oedd y refferendwm ymysg y pleidleisiau democrataidd mwyaf arwyddocaol yn ein hanes cenedlaethol. Efallai mai dim ond refferendwm 1997 sydd wedi profi’n bwysicach? Eto i gyd, y caswir amdani yw bod y cyfnod rhwng yr etholiad a’r refferendwm yn gyfnod pan na chlywyd nemor ddim o gyfeiriad ein dosbarth gwleidyddol. Yn wir, prin y cafwyd unrhyw ymgyrchu cyhoeddus o sylwedd, yn enwedig o du’r rhai hynny a oedd am barhau’n aelodau o’r UE.

Richard Wyn Jones

Mwy

Cip ar weddill rhifyn Mawrth

Gwir neges ‘Tynged yr Iaith’ – Simon Brooks
Oes dyfodol amgen i’r capeli gwag? – Gethin Matthews
Ochr dywyll byd chwaraeon – Dafydd Fôn Williams a Derec Llwyd Morgan
Cynrychioli Cymru gyfan mewn llên – Lleucu Siencyn
Fern Thomas: Celfyddyd drwy ddrych yr ysbrydion – Robyn Tomos
Cofio Noel Gibbard ac Aled Roberts – E. Wyn James a Nic Parry
Rhannu gofidiau am ‘y cyflwr cudd’ – Elin Llwyd Morgan

Mwy

Y di-blant dan y lach

Mae pob rhiant wedi poeri ‘Pwy faga blant?’ o dan ei wynt ar ôl diwrnod heriol arall efo epil trafferthus, ond yr ateb i’r cwestiwn rhethregol hwnnw bellach ydi ‘llai a llai’.

Yn ôl ffigyrau diweddar gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol, mae mwy nag erioed o ferched yn ddi-blant erbyn cyrraedd eu deg ar hugain oed a merched yn ei gadael hi’n hwyrach a hwyrach cyn cael babi. Mae’r nifer o blant y mae merched yn eu cael hefyd wedi gostwng, ac mae cynnydd yn y nifer o ferched sy’n peidio planta o gwbwl.

Mae nifer o resymau cwbwl gredadwy yn cael eu cynnig i esbonio’r newidiadau yma, ond dydi’r Pab ddim yn hapus o gwbwl am y sefyllfa ac mi wnaeth o’r datganiad rhyfeddol fod pobol sydd ddim yn cael plant yn hunanol.

Beca Brown

Mwy