Mawrth 2022 / Rhifyn 710

Mae barddoniaeth yn medru aros yn y cof yn hir iawn. Fe fydd yn hanner can mlynedd yn Awst eleni er pan enillodd Dafydd Rowlands y goron ym Mhrifwyl Sir Benfro am bryddest a gondemniai’n chwyrn y modd y cawsom ni’r Cymry ein hamddifadu o’n hanes. Glynodd un llinell yn arbennig yn fy nghof dros y degawdau: ‘Dysgu am Lisi Drws Nesa, a gwybod dim am mam.’ Dwi wastad wedi cymryd yn ganiataol mai’r Frenhines hirhoedlog Elisabeth yr Ail oedd y ‘Lisi’ dan sylw. Efo pedwar diwrnod o Ŵyl y Banc estynedig wedi eu trefnu ar ein cyfer ym Mehefin gallwn fod yn sicr y bydd ei Jiwbilî yn cael ei odro i’r eithaf gan y Sefydliad Prydeinig – yng Nghymru yn ogystal â Lloegr. Cawn ein lapio’n dynn ym maner Jac yr Undeb. Ac fe fydd y faner honno’n cael ei defnyddio hefyd eleni i geisio rhwymo’r clwyfau a’r archollion sy’n peryglu einioes Prydain Fawr a’r Deyrnas Unedig.

Gwir neges ‘Tynged yr Iaith’ – Simon Brooks
Oes dyfodol amgen i’r capeli gwag? – Gethin Matthews
Ochr dywyll byd chwaraeon – Dafydd Fôn Williams a Derec Llwyd Morgan
Cynrychioli Cymru gyfan mewn llên – Lleucu Siencyn
Fern Thomas: Celfyddyd drwy ddrych yr ysbrydion – Robyn Tomos
Cofio Noel Gibbard ac Aled Roberts – E. Wyn James a Nic Parry
Rhannu gofidiau am ‘y cyflwr cudd’ – Elin Llwyd Morgan

Roedd gan D.J. Williams (1885–1970), un o sylfaenwyr y Blaid Genedlaethol ac un o dri Penyberth, hen gysylltiad â’r mudiad Llafur. Daethai ei argyhoeddiad gwrthimperialaidd i’r amlwg yn ystod y Rhyfel Mawr, ac yn Rhydychen (1915–1918) fe’i dygwyd i gylch newydd o sosialwyr yn y Fabian Society. Ddechrau Mehefin 1918 anfonodd Arthur Henderson, Ysgrifennydd y Blaid Lafur, lythyr ato yn diolch iddo am ysgrif o’i eiddo, gan ymateb fel hyn: ‘Our labour forces in Wales, and especially in the great coalfields in South Wales, are very keen on this question: and Labour generally hopes to use its influence in the direction of Home Rule for Wales, both in this and the next Parliament.’

Pan ddychwelodd i Gymru, am gyfnod byr i ddysgu yn Ysgol Lewis Pengam, ac yna i Abergwaun, roedd yn uniaethu â’r Blaid Lafur. ‘Uniaethu’ – dyna i chi air annigonol i gyfleu’r ymroddiad brwd, llwyr, digyfaddawd a roddai i’r achosion a’i denai.

Er bod ganddo lawer iawn o gydymdeimlad â Guto Harri, mae’r cyn-wleidydd yn dweud mai suddo wnaeth ei galon pan glywodd mai’r Cymro o Gaerdydd fyddai pennaeth cyfathrebu Boris Johnson.

Rydw i’n ystyried Guto Harri’n ffrind ac wedi hen sylwi ar ragfarn y Gymru Gymraeg yn ei hymateb iddo fel unigolyn ac fel un sy’n lladmerydd dros syniadau gwleidyddol nad ydynt ym mhrif ffrwd meddylfryd darllenwyr Golwg a Barn a’r Gymru ddosbarth canol a fagodd Guto fel minnau. Dyna pam y bu i mi deimlo mor gymysglyd o ddarllen ei gri o’r galon, oedd yn rhan go helaeth o’r erthygl hynod a gyhoeddwyd yn Golwg yn ddiweddar.

Yn y lle cyntaf mae Guto’n gywir wrth ddatgan bod y drafodaeth wleidyddol yng Nghymru’n gallu bod yn blentynnaidd, gydag unrhyw un nad yw’n coleddu sosialaeth gyfforddus y ‘mudiad cenedlaethol’ yn dueddol o fod yn berson ‘drwg’ sy’n haeddu dim ond dirmyg. Mae hyn hyd yn oed yn fwy amlwg o ystyried sylw Guto y dylem ymfalchïo yn ei benodiad ef fel ‘Cymro Cymraeg gwladgarol, cydwybodol’ i swydd allweddol yng nghanol y wladwriaeth Brydeinig.

Y mae ganddo bwynt. Dyma, yn wir, un o ffaeleddau mawr y Gymru Gymraeg sydd ohoni, sef yr ysfa druenus i ymfalchïo yn llwyddiant unrhyw Gymro neu Gymraes sy’n digwydd dod i’r brig yn eu priod faes y tu hwnt i Glawdd Offa. Yn hyn o beth mae gan Guto hawl i nodi ei syndod nad yw ei lwyddiant ef i gyrraedd uchelfannau ei ddewis yrfa yn ennyn yr un math o ymfalchïo.