Mawrth 2022 / Rhifyn 710

Gwir neges ‘Tynged yr Iaith’ – Simon Brooks
Oes dyfodol amgen i’r capeli gwag? – Gethin Matthews
Ochr dywyll byd chwaraeon – Dafydd Fôn Williams a Derec Llwyd Morgan
Cynrychioli Cymru gyfan mewn llên – Lleucu Siencyn
Fern Thomas: Celfyddyd drwy ddrych yr ysbrydion – Robyn Tomos
Cofio Noel Gibbard ac Aled Roberts – E. Wyn James a Nic Parry
Rhannu gofidiau am ‘y cyflwr cudd’ – Elin Llwyd Morgan

Roedd gan D.J. Williams (1885–1970), un o sylfaenwyr y Blaid Genedlaethol ac un o dri Penyberth, hen gysylltiad â’r mudiad Llafur. Daethai ei argyhoeddiad gwrthimperialaidd i’r amlwg yn ystod y Rhyfel Mawr, ac yn Rhydychen (1915–1918) fe’i dygwyd i gylch newydd o sosialwyr yn y Fabian Society. Ddechrau Mehefin 1918 anfonodd Arthur Henderson, Ysgrifennydd y Blaid Lafur, lythyr ato yn diolch iddo am ysgrif o’i eiddo, gan ymateb fel hyn: ‘Our labour forces in Wales, and especially in the great coalfields in South Wales, are very keen on this question: and Labour generally hopes to use its influence in the direction of Home Rule for Wales, both in this and the next Parliament.’

Pan ddychwelodd i Gymru, am gyfnod byr i ddysgu yn Ysgol Lewis Pengam, ac yna i Abergwaun, roedd yn uniaethu â’r Blaid Lafur. ‘Uniaethu’ – dyna i chi air annigonol i gyfleu’r ymroddiad brwd, llwyr, digyfaddawd a roddai i’r achosion a’i denai.

Er bod ganddo lawer iawn o gydymdeimlad â Guto Harri, mae’r cyn-wleidydd yn dweud mai suddo wnaeth ei galon pan glywodd mai’r Cymro o Gaerdydd fyddai pennaeth cyfathrebu Boris Johnson.

Rydw i’n ystyried Guto Harri’n ffrind ac wedi hen sylwi ar ragfarn y Gymru Gymraeg yn ei hymateb iddo fel unigolyn ac fel un sy’n lladmerydd dros syniadau gwleidyddol nad ydynt ym mhrif ffrwd meddylfryd darllenwyr Golwg a Barn a’r Gymru ddosbarth canol a fagodd Guto fel minnau. Dyna pam y bu i mi deimlo mor gymysglyd o ddarllen ei gri o’r galon, oedd yn rhan go helaeth o’r erthygl hynod a gyhoeddwyd yn Golwg yn ddiweddar.

Yn y lle cyntaf mae Guto’n gywir wrth ddatgan bod y drafodaeth wleidyddol yng Nghymru’n gallu bod yn blentynnaidd, gydag unrhyw un nad yw’n coleddu sosialaeth gyfforddus y ‘mudiad cenedlaethol’ yn dueddol o fod yn berson ‘drwg’ sy’n haeddu dim ond dirmyg. Mae hyn hyd yn oed yn fwy amlwg o ystyried sylw Guto y dylem ymfalchïo yn ei benodiad ef fel ‘Cymro Cymraeg gwladgarol, cydwybodol’ i swydd allweddol yng nghanol y wladwriaeth Brydeinig.

Y mae ganddo bwynt. Dyma, yn wir, un o ffaeleddau mawr y Gymru Gymraeg sydd ohoni, sef yr ysfa druenus i ymfalchïo yn llwyddiant unrhyw Gymro neu Gymraes sy’n digwydd dod i’r brig yn eu priod faes y tu hwnt i Glawdd Offa. Yn hyn o beth mae gan Guto hawl i nodi ei syndod nad yw ei lwyddiant ef i gyrraedd uchelfannau ei ddewis yrfa yn ennyn yr un math o ymfalchïo.

Er na thâl hi i gyffredinoli gormod am effaith y pandemig ar gymdeithas, mae’n sicr yn wir fod pobl ifanc yn un garfan sydd wedi dioddef yn neilltuol yn ei sgil. Newidiodd cyfrwng eu haddysg dros nos yng ngwanwyn 2020, ac am fisoedd, heb ddigwyddiadau i’w mynychu na hawl i ymgynnull dan do, ar-lein yr oedd unrhyw gymdeithasu yn digwydd hefyd. Yn ddisgyblion ysgol a myfyrwyr, bwriodd Covid gysgod go hir drostynt a hynny mewn blynyddoedd ffurfiannol.

Efallai nad cyd-ddigwyddiad llwyr, felly, yw mai cynyrchiadau wedi’u hanelu’n bennaf at bobl ifanc yw’r ddau a fydd yn teithio Cymru yn ystod y ddeufis nesaf. Ac er bod Petula National Theatre Wales/Theatr Genedlaethol/August012 ac Ynys Alys (Frân Wen) yn argoeli i fod yn sioeau go wahanol i’w gilydd, mae’n ymddangos bod yna debygrwydd thematig trawiadol rhyngddynt.