Mawrth 2023 / Rhifyn 722

Sgandal Undeb Rygbi Cymru – Heledd Fychan
Wcráin – Mared Gwyn a Ned Thomas
Dau ben-blwydd pwysig yn Iwerddon – Bethan Kilfoil
Esblygiad pwerau’r Senedd – Dylan Hughes
Stori’r Iaith – stori anghytbwys? – Elinor Wyn Reynolds
Gwahardd meddalwedd sy’n sgrifennu traethodau – Deri Tomos
Fy nyffryn mewn naw panel – Elin Llwyd Morgan

Ym mlaen cyfrol o ddramâu a gyhoeddais i yn 1999, fe nodais, ‘All is sign (after Eco)’. Yr hyn a ysbrydolodd y dramodydd ifanc yma oedd cysyniadau ôl-strwythuraethol y semiotegydd Umberto Eco, wrth iddo ddadlau yn erbyn semiosis dilyffethair. Yn y dechreuad yr oedd y gair, meddai rhywun ryw dro. Ond yr hyn ddysgodd Eco i mi oedd nad oes modd i mi ymddiried yn y gair bellach. A rhith yw pob cyfathrach. Nodaf hyn yng nghyd-destun cysyniad canolog Y Sws Mewn Pinc – arddangosfa unigol gyntaf Esyllt Angharad Lewis, sydd i’w gweld yn Arcade-Campfa, Caerdydd, ar hyn o bryd.

Merch o Gwm Tawe yw Esyllt, artist a chyfieithydd sydd bellach wedi ‘dianc i’r Alban i gael golwg gwell ar Gymru’. Fe welwn ffrwyth ei gwrthrychedd yn ei harddangosfa onest a thyner – er ei bod yn llawn tyndra rhwng ystyron – sy’n cwestiynu natur iaith, ein gallu i gyfathrebu ynghyd â’n perthynas ni’r Cymry â’n hiaith, a pherthynas y Gymraeg ag ieithoedd eraill.

Mae’r sbloets o sylw sydd wedi dilyn cyhoeddiad annisgwyl Nicola Sturgeon ym mis Chwefror ei bod hi am ildio ei lle fel Prif Weinidog yr Alban wedi tanlinellu unwaith yn rhagor y gagendor sydd wedi agor rhwng pleidiau cenedlaethol yr Alban a Chymru ers datganoli. Ond a oes pethau gwell ar y gorwel i Blaid Cymru?

Adeg yr etholiadau cyntaf i’r seneddau datganoledig, yn 1999, fe welwyd yr SNP a Phlaid Cymru, dwy chwaer-blaid, yn sicrhau canlyniadau syndod o debyg. Yn wir, roedd canran Plaid Cymru o’r bleidlais ranbarthol yng Nghymru (30.5%) ychydig yn uwch na chanran yr SNP o’r bleidlais ranbarthol yn yr Alban (27.3%), gyda Chymru, ac ymchwydd rhyfeddol cenedlaetholdeb Cymreig, yn darparu stori fwya’r dydd.

Ond er nad oedd modd gwybod hynny ar y pryd, gwyddom bellach mai penllanw oedd etholiad 1999 i’r Blaid. Yn yr etholiad dilynol (yn 2003) gostyngodd ei chefnogaeth yn ôl i tuag 20% o’r etholwyr, a dyna’n fras y ganran sydd wedi pleidleisio drosti ym mhob un o’r pedwar etholiad ar gyfer ein deddfwrfa genedlaethol a gynhaliwyd ers hynny.

Nid yw hyn yn golygu bod Plaid Cymru’n amherthnasol, wrth gwrs. Mae’r system bleidleisio rannol-gyfrannol a ddefnyddir mewn etholiadau datganoledig yn cynnig cyfleoedd iddi gael dylanwad, ac fe ellid dadlau ei bod wedi gwneud y mwyaf o’r cyfleoedd hynny. Serch hynny, Plaid Cymru yw’r drydedd blaid yn y Senedd ac mae breuddwyd 1999 o ddiorseddu’r Blaid Lafur Cymreig wedi hen chwalu.

Afraid dweud bod gwleidyddiaeth yr Alban wedi dilyn trywydd go wahanol yn y cyfamser. Do, fe syrthiodd yr SNP yn ôl ryw ychydig yn 2003. Hwn oedd etholiad y Baghdad bounce – etholiad a gynhaliwyd yn ystod y cyfnod byr iawn hwnnw pan oedd modd i bobl a ddylai wybod yn well eu darbwyllo eu hunain y gallai fod rhyw fath o rinwedd yn perthyn i’r penderfyniad i ymosod ar Irac. Ond ers hynny mae’r SNP wedi cymryd camau breision yn ei blaen.

Roedd yn hanner tymor a’r mwyafrif o newyddiadurwyr gwleidyddol Llundain a Chaeredin ar eu gwyliau. Ond ar fore Mercher 15 Chwefror fe gawson nhw eu galw yn ôl at eu gwaith ar fyrder. Roedd Nicola Sturgeon, Prif Weinidog yr Alban, wedi galw cynhadledd frys i’r wasg, nid yn St Andrew’s House, pencadlys y llywodraeth fel sy’n arferol, ond yn Bute House, ei chartref swyddogol. Yn yr awr fer rhwng yr alwad a’r gynhadledd ei hun dyfalwyd – yn gywir – bod Rhywbeth Mawr yn ein haros: roedd y Prif Weinidog mwyaf hirhoedlog yn hanes yr Alban ar fin ymddiswyddo.

Mae Sturgeon gyda’r olaf o Ddosbarth ’99, sef y rhai a fu’n aelodau o Senedd yr Alban o’r cychwyn cyntaf. Etholwyd hi i gychwyn fel un o aelodau rhanbarth Glasgow cyn iddi ennill sedd Glasgow Govan (Glasgow Southside erbyn hyn) yn 2007. Daeth yn Ddirprwy Arweinydd yr SNP yn 2004 ac yn Ddirprwy Brif Weinidog yn 2007. Wedi methiant refferendwm annibyniaeth 2014, ildiodd Alex Salmond ei le fel Prif Weinidog ac arweinydd y blaid. Nicola Sturgeon oedd ei olynydd. Byth ers hynny mae’r SNP wedi dod i’r brig ym mhob etholiad a gynhaliwyd ar draws yr Alban gyfan.

Gwadodd Sturgeon mai’r ‘pwysau cyfredol’ barodd iddi ymddiswyddo. Ysgogwyd ei phenderfyniad yn hytrach gan y sylweddoliad bod ei phen a’i chalon yn dweud wrthi mai dyma’r adeg i gamu o’r neilltu. Dadleuodd hefyd mai ffolineb fyddai gofyn i’r blaid gefnogi ei strategaeth (troi’r etholiad cyffredinol nesaf yn refferendwm de facto ar annibyniaeth) os nad oedd hi’n argyhoeddedig mai hi fyddai’n parhau i fod wrth y llyw.

Beth nesaf felly? Gorchmynnodd Sturgeon y blaid i ddechrau trefnu ar unwaith etholiad i ddewis arweinydd yn ei lle. Cyhoeddir enw’r enillydd ar 27 Mawrth. Fydd Sturgeon ddim yn ymddiswyddo fel Prif Weinidog hyd nes y cyhoeddir enw hwnnw neu honno. Ac fe fydd hi’n parhau i fod yn Aelod o Senedd yr Alban dan y Prif Weinidog newydd.