Medi 2019 / Rhifyn 680

Materion y mis

Dileu Gorsedd Beirdd Ynys Prydain – dileu hanes

Y tro diwetha’ i ni gael Gorsedd sblit, roedd hynny yn Nyffryn Conwy hefyd. Siawns fod rhyw gymhelliad tebyg yn natganiad yr Archdderwydd presennol i fwriad yr ‘Arwestau’ a gynhelid ddiwedd y 19g. ar lan Llyn Geirionnydd. Protestiadau oedd yr Eisteddfodau answyddogol hynny yn erbyn Prydeindod y dydd, a rhan o’r brotest oedd ffurfio Gorsedd ar wahân. Felly hefyd, protest yn erbyn Prydeindod tybiedig oedd ffeirio ‘Gorsedd Beirdd Ynys Prydain’ am ‘Orsedd Cymru’ yn yr Eisteddfod eleni.

Ffeirio a wnaed, mewn gwirionedd, ‘Ynys Prydain’ y traddodiad barddol am ‘Gymru’ Yes Cymru ac amlygu, yn anfwriadol efallai, nad yr un lle yw Cymru a chartref hanesyddol cynta’r diwylliant Cymraeg. Tardda’r llenyddiaeth Gymraeg hynaf o’r tu allan i Gymru, a bu’r hen gof am feddiant cyd-Gymry ar ‘yr ynys’ yn gyfiawnhad i fodolaeth y gymdeithas Gymraeg dros ganrifoedd lawer. Ond bellach mae hyn yn anghyfleus.

Simon Brooks
Mwy
Darllen am ddim

Llythyr at y Prif Weinidog yn Llundain

Annwyl Boris,

Cyfarchion o Iwerddon! Go brin dy fod yn fy nghofio i. Dydan ni ddim yn hen ffrindiau o bell ffordd. Ond mae ein llwybrau wedi croesi yn y gorffennol, ac yn fwy diweddar hefyd.

Mi ydw i, wrth gwrs, yn cofio dy berfformiadau bwrlésg mewn cynadleddau newyddion ym Mrwsel, pan fyddai John Major, neu Douglas Hurd, neu uwch-swyddog o’r Comisiwn, yn ochneidio cyn ateb dy gwestiynau, gan wybod yn iawn y byddai fersiwn gartwnaidd os nad cwbl anghywir o’r stori yn ymddangos drannoeth ar dudalennau ewro-sgeptig y Telegraph. Dwi hefyd yn dy gofio yn crwydro o gwmpas y lle yn cymryd arnat nad oedd gen ti unrhyw glem beth oedd yn digwydd. Un tro, pan aethon ni i gyd fel haid o newyddiadurwyr o Frwsel i Calais ar gyfer streic pysgotwyr, mi roeddet ti’n mynd rownd y porthladd, yn gofyn i mi a phawb arall am feiro a phapur ac unrhyw nodiadau sbâr. Roeddet ti dy hun uwchlaw pethau diflas fel casglu ffeithiau ar gyfer stori newyddion.

O bosib dy fod ti’n cofio’r amser ym Mrwsel pan ofynnaist ti imi ddysgu ychydig o eiriau Cymraeg iti adeg etholiad cyffredinol 1997. Roeddet ti wedi cael dy ddewis fel ymgeisydd y Ceidwadwyr yn Ne Clwyd – yr etholaeth lle mae fy rhieni yn byw. Doeddet ti ddim yn gwybod hynny wrth gwrs: digwydd bod mai fi oedd yr unig berson o gwmpas oedd yn siarad Cymraeg, ac felly am eiliad gallaswn fod o ddefnydd iti.

Rŵan, roeddwn i wastad yn barod i roi benthyg beiro, a rhoi help llaw i’m cyd-newyddiadurwyr ym Mrwsel. (Fi oedd angen eu help nhw yn amlach na pheidio.) Fel arfer, dwi’n fwy na bodlon dysgu peth Cymraeg i unrhyw un sydd â diddordeb. Ac, wrth gwrs, mae’n arferiad gan y pleidiau gwleidyddol anfon cyw-ymgeiswyr i fwrw prentisiaeth mewn etholaeth ddieithr, anobeithiol (rhywbeth a fyddai’n gwbl annerbyniol yn Iwerddon, gyda llaw, lle mae disgwyl i wleidyddion hanu o’r etholaethau).

Bethan Kilfoil
Darllen am ddim
Cerdd

O Maes B i Maes Barcer

Mae’r Eisteddfod yn Llanrwst. Mae bandiau Cymraeg wedi cyrraedd rhyw gyfnod o hyder ac yn cofleidio pob mathau o arddulliau, ac mae ambell un ohonyn nhw’n dechrau derbyn sylw haeddiannol y tu hwnt i’r ffiniau traddodiadol. Mae ’na griw o bobl a oedd gynt yn teimlo’n alltud o unffurfiaeth ddiwylliannol y cylchoedd eisteddfodol bellach yn perthyn ac yn newid y gêm. Pa flwyddyn? Y math gwaethaf o gwestiwn cwis tafarn, a hynny gan fod yna ddau ateb posib. Yr un yw’r naratif am 2019 â’r hyn a oedd yn cael ei ddweud am 1989.

Wedi dweud hynny, nid yw popeth yr un fath. Mi fuasai’r eisteddfodwyr ieuengaf yn ei chael hi’n anodd credu bod maes yr Eisteddfod yn lle gwahanol iawn ddeng mlynedd ar hugain yn ôl. A dweud y gwir, does dim ond rhaid mynd yn ôl i ddechrau’r degawd er mwyn darganfod gwahaniaethau syfrdanol yn y profiad o ymweld â’r ŵyl.

Gethin Griffiths
Mwy
Cyfweliad Barn

‘Miliwn o siaradwyr Cymraeg ynddo’i hun yn golygu dim’

Holi Aled Roberts, Comisiynydd y Gymraeg

Roeddwn i’n falch o gael canmol Aled Roberts a dweud wrtho i’w wyneb mai ef yw’r unig ffigwr cyhoeddus y gwn i amdano sydd wedi bod yn ddigon craff i dynnu sylw at wir arwyddocâd yr haeriad gan yn agos i ddwy filiwn o boblogaeth Gweriniaeth Iwerddon eu bod nhw’n siarad Gwyddeleg.

‘Yn ôl y cyfrifiad diwethaf roedd 1.76 miliwn yn siarad yr iaith. Ond pan ofynnwyd faint ohonyn nhw oedd yn siarad Gwyddeleg bob dydd, fe syrthiodd y nifer i 74,000. Dyw hynny’n ddim ond 0.5% o’r 1.76 miliwn. A chyfran anfesuradwy, bron, o’r 4.5 miliwn sy’n byw yno.’

Dyna wnaeth i’r Comisiynydd sylweddoli bod canolbwyntio’n unig ar y nod o gael miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050 yn annigonol.

‘Mae ’na gwestiwn yn codi ynglŷn â pha fath o siaradwyr fydd yn cael eu cyfrif ymhlith y miliwn. Dyw miliwn o siaradwyr ynddo’i hun yn golygu dim…’

Vaughan Hughes
Mwy
Prif Erthygl

Gwleidyddiaeth Cymru ranedig

Mae ein gwleidyddiaeth etholiadol wedi’i nodweddu gan ‘unbleidiaeth’. Mae’r Blaid Lafur wedi dominyddu etholiadau yng Nghymru ers canrif. Cyn hynny y Rhyddfrydwyr oedd yn tra-arglwyddiaethu. Mewn termau cymharol mae hyd a lled gafael ‘unbleidiaeth’ ar yr etholaeth Gymreig yn hynod, hynod anghyffredin. Nid oes unman sy’n debyg iddi. Hawdd fyddai dehongli’r fath deyrngarwch at un blaid wleidyddol fel arwydd ein bod yn bobl anarferol o unffurf. Eto fyth, ceir cytundeb hefyd fod Cymru’n wlad amrywiol dros ben. Cymru’n ‘gymuned o gymunedau’ yw un hen ffordd gyfarwydd o fynegi’r peth, ond efallai ei bod yn decach dweud ein bod yn wlad fach ranedig ar y naw. Yn wlad sydd wedi’i rhannu ar sail dosbarth, iaith, crefydd (ers talwm, o leiaf) a chenedligrwydd, gyda rhaniadau daearyddol, rhwng y gwledig a’r mwy trefol, yn cymhlethu pethau ymhellach.

Sut mae egluro fod gwlad sydd ar y naill law’n syndod o unffurf o ran ei dewisiadau etholiadol, ar y llaw arall mor amrywiol ac, yn wir, mor rhanedig o ran rhai o nodweddion amlycaf a mwyaf sylfaenol ei thrigolion?

Richard Wyn Jones
Mwy
Celf

Drych i’n diwylliant

Cyfres o’r blancedi argyfwng a ddefnyddir i ymgeleddu ffoaduriaid oedd gwaith Daniel Trivedy, enillydd y Fedal Aur am Gelfyddyd Gain, a’r rheini wedi eu printio gyda phatrymau cyfarwydd y garthen Gymreig mewn lliwiau llachar. Dyma waith llawn cyfeiriadaeth gyfoes, yn ein hatgoffa o brofiadau erchyll miloedd o drueiniaid ac o’n dyhead ninnau i Gymru gynnig dinas noddfa iddynt. Cyferbynnwyd y traddodiadol a’r parhaol gyda’r ymateb dros dro i anghenion y foment, a throwyd trwch a phwysau’r garthen wlân yn ysgafnder tenau’r blancedi argyfwng, eu gwacter yn llawn o bresenoldeb y ffoaduriaid anweledig, gyda’r lliwiau metalig yn ein hatgoffa o bapur lapio rhad i’w rwygo a’i daflu. Dyma waith trawiadol yn weledol, yn ein herio i oedi a myfyrio ar yr haenau o ystyr.

Ceridwen Lloyd-Morgan
Mwy