Medi 2020 / Rhifyn 692

Wrth graffu arnom o Norwy dros yr haf cafodd yr awdur ddwy wedd wrthgyferbyniol ar Gymru. Gwelodd y gwych a’r gwachul. A chafodd weledigaeth...

Fe wnaeth wythnosau cyntaf mis Awst 2020 amlygu cryfderau a gwendidau bywyd deallusol Cymru fel ei gilydd, yn enwedig y rhannau ohono sydd un ai’n gweithredu trwy gyfrwng y Gymraeg neu sy’n berthnasol i’r iaith fel cyfrwng cymdeithasol.

Ar y naill law, mae llwyddiant yr Eisteddfod AmGen, er gwaetha’r amgylchiadau neilltuol o anodd, wedi cadarnhau unwaith yn rhagor wytnwch rhyfeddol ein diwylliant. Gan y bydd y rhifyn hwn o BARN yn llawn trafodaethau miniog gan feirniaid sydd – yn wahanol i’r colofnydd presennol – yn dallt y dalltings, nid yw’n fwriad gennyf grybwyll unrhyw gyfraniadau unigol i’r arlwy. Ond mae’n werth oedi am ennyd i ystyried arwyddocâd y cyfanwaith.

Roedd eisoes yn hysbys ein bod yn byw trwy dipyn o oes aur yn nhermau’r nofel Gymraeg a chanu caeth, ac mi fyddwn i am ddadlau mai felly y mae o ran cerddoriaeth gyfoes hefyd. Yr hyn sydd wedi bod yn siom o’r ochr orau yw’r dystiolaeth ddigamsyniol fod ’na fwy o hyblygrwydd a chreadigrwydd trefniadol ynom nag yr oeddwn wedi’i dybio. Yn awr ein hangen, dangosodd y Gymru Gymraeg ein bod yn gallu codi allan o rigol gyfarwydd ac o-mor-gyfforddus ‘y drefn arferol’ a choleddu’r newydd a’r gwahanol, a hynny gydag afiaith gwirioneddol.

Wrth reswm, mae eisiau canmol yr unigolion hynny a fu’n arwain, boed yn staff a swyddogion yr Eisteddfod ei hun neu’n hwyluswyr eraill. Ac os maddeuwch i mi am enwi dim ond un o’r rhai olaf, ga’i fod y cyntaf i enwebu pennaeth Radio Cymru, Rhuanedd Richards, fel ein harlywydd cyntaf pan ddaw’r awr – oni fyddai hi’n berffaith? Ond mae hefyd yn briodol canmol y miloedd dienw a fu’n cyfrannu ac yn cyfranogi. Roedd hwn yn llwyddiant torfol yn ogystal â bod yn glod i unigolion.

Nid pawb gafodd gyfnod clo wrth eu boddau, wrth reswm, ond o’m rhan fy hun teimlaf fod y profiad wedi fy ngwneud i’n fwy bodlon fy myd, yn llai aflonydd ac yn fwy gwerthfawrogol o’m cynefin.

Yn hytrach na theimlo’n rhwystredig o fethu â chrwydro, bodlonais ar gymowta o fewn fy milltir sgwâr. Dechreuais ddringo elltydd a arferai wneud i’m brest asmatig nogio, ac erbyn hyn dwi’n ei chael hi braidd yn ddiflas mynd am dro ar dir hollol fflat.

Yna dechreuais feicio am y tro cyntaf ers blynyddoedd, cyn penderfynu prynu beic trydan (fel sawl cyfeilles leol arall). Bydd y snobs ‘beics go iawn’ yn siŵr o wfftio, ond naw wfft iddynt hwythau, yn enwedig o ystyried bryniau serth Dyffryn Ceiriog a’r cyffiniau (a dwi’n dal i orfod pedlo, dalltwch, ac yn diffodd y batri pan nad oes mo’i angen).

Roedd ambell glais a chrafiad a gefais wrth ymgyfarwyddo â’r NCM Moscow (beic mynydd Almaenig er gwaetha’i enw) yn werth y wefr o beltio mynd am filltiroedd, gan hedfan yn rhwydd i fyny’r llethrau.

Dwi’n cofio gwylio ffilm rai blynyddoedd yn ôl o’r enw Mission Impossible, a dyna’n union oedd ceisio sicrhau graddau Safon Uwch a TGAU teg i ddisgyblion ar ôl i’r arholiadau gael eu dileu yn sgil y pandemig. Yr her a oedd yn wynebu’r llywodraeth a’r byrddau arholi eleni oedd sut i fynd ati i ddyfarnu graddau a fyddai’n deg a chyson.

O ran Safon Uwch, gan fod canlyniadau’r arholiadau Uwch Gyfrannol yng Nghymru, yn wahanol i Loegr, yn rhan o gymhwyster Safon Uwch, roedd yn bosib defnyddio’r wybodaeth honno i ddyfarnu’r graddau. O ran yr Uwch Gyfrannol ei hun, yr unig fesur oedd cyrhaeddiad y disgyblion yn eu harholiadau TGAU, sy’n gymhwyster hollol wahanol. Mae’r dystiolaeth ar gyfer TGAU yn deneuach fyth. Felly fe ddyfeisiwyd fformiwla a oedd yn ystyried agweddau megis canlyniadau’r ysgol yn y gorffennol ac amcan-raddau athrawon, a’i gymhwyso’n unffurf ac yn ddiwahân at yr holl ddisgyblion. A do, fe lwyddwyd i greu llanast llwyr, gan arwain at gorwynt o ymateb chwyrn a gwleidyddion yn troi fel dail yn ei ganol.