Medi 2022 / Rhifyn 716

Tudalen flaen The Hindustan Times, 15 Awst 1947
Materion y mis

India – 75 mlynedd o annibyniaeth

I’r Indiaid, mae cael dathlu 75 mlynedd o annibyniaeth a democratiaeth yn destun balchder. Ond beth tybed fydd hynt y Weriniaeth am y tri chwarter canrif nesaf?

Fe wnaeth Prif Weinidog cyntaf India annibynnol, Nehru, fugeilio’r wlad yn ofalus trwy ei blynyddoedd cynnar a chreu’r sefydliadau gwydn sydd wedi galluogi trosglwyddo grym yn heddychlon o etholiad i etholiad. Fodd bynnag, etifeddodd India gan Brydain y system etholiadol wallus ‘Cyntaf i’r Felin’ sy’n caniatáu llywodraeth fwyafrifol gyda lleiafrif o’r bleidlais, gan ei chadw. Mae plaid y Prif Weinidog presennol, Narendra Modi, wedi elwa’n ddeheuig ar hyn gan hybu ideoleg wleidyddol Hindutva a llwyddo i ennill un mwyafrif seneddol ar ôl y llall ar lai na 40% o’r bleidlais. Roedd sylfaenwyr yr India annibynnol yn sylweddoli bod undod ac amrywiaeth ill dau yn bethau peryglus o fynd â nhw i eithafion, a bu’r ddemocratiaeth yn ofalus i gydbwyso undod cenedlaethol gyda rhaglen gref o ddatganoli sydd wedi galluogi amrywiaeth ieithyddol, diwylliannol a chrefyddol y wlad i ffynnu. Dylai llywodraeth Modi geisio deall y cydbwysedd hwn...

Vivek Thuppil
Mwy

Cip ar weddill rhifyn Medi

Sychder yn ailgodi cwestiynau gwleidyddol sensitif am ddŵr – Hywel Griffiths
Yr Alban – refferendwm annibyniaeth 2 – Will Patterson
Iwerddon ‘ar ei hôl hi’ o ran cynrychiolaeth – Bethan Kilfoil
Diflasu ac ysbrydoli – profiad Mendelssohn o Gymru – Geraint Lewis
Y Cyfansoddiadau a chyfrolau’r Fedal a’r Daniel – Vaughan Hughes, Meinir Evans a Dylan Iorwerth
Cofio Gary Samuel – Huw Llywelyn Davies a Derec Llwyd Morgan

Mwy
Golygfa coridor ysgol gyda dwy ddisgybl yn cerdded i ffwrdd
Colofnydd

Dadlau am addysg rhyw

Testun piffian chwerthin oedd Addysg Rhyw i ’nghenhedlaeth i, ac athrawon Beiol yn straffaglu’n wridog efo condoms anhylaw a phlant anaeddfed. Roedd genod a hogia yn cael eu gwahanu a’r cyfan yn digwydd o dan ryw gwmwl o ddirgelwch ac embaras.

Ond fis Medi daw Cod Addysg Cyd-berthynas a Rhywioldeb newydd i rym yng Nghymru, un sy’n taenu’r rhwyd yn eang dros faes hollbwysig ac yn ei gyflwyno mewn modd mwy cynhwysol nag erioed. Mae pwyslais canolog ar feithrin dealltwriaeth o beth yw perthynas ‘iach, diogel a boddhaus’, boed yn berthynas deuluol, yn berthynas rhwng cyfeillion neu gyfoedion neu unrhyw gyd-destun arall.

Mae sawl peth dros y blynyddoedd diwethaf wedi profi’r angen am addysg rhyw briodol, lle mae cydsynio, cydraddoldeb a pherthynas iach yn faterion trafod creiddiol. Ond mae yna wrthwynebiad taer i’r cod newydd gan rai sydd – yn eu geiriau nhw – am ‘adael i blant fod yn blant’.

Beca Brown
Mwy
Arddangosfa Y Lle Celf, Eisteddfod 2022 - ymwelydd yn syllu ar baentiad gan Siân Wroe Jones
Celf

Hoelio’r llygaid

Faint o ofod, faint o amser, faint o egni, sydd gan unrhyw un i’w gynnig mewn Eisteddfod Genedlaethol i syllu – gwir syllu? Dyma densiwn sydd ymhlyg ym mhresenoldeb celf gyfoes ar y Maes erioed: nid yw’n amgylchedd sy’n ei fenthyg ei hun i edrych ystyrlon. Mae arddangosfa grŵp ar y raddfa hon gyda’r cyfryngau mwyaf diddiolch i unrhyw guradur, heb sôn am yr ymdeimlad bod dyletswydd ar Y Lle Celf i gynnig rhyw fath o gipolwg o’r hyn sy’n digwydd yn niwylliant celf gyfoes Cymru heddiw. Yn amlach na pheidio mae’r amrywiaeth o gyfryngau, safbwyntiau a themâu y mae’n rhaid i unrhyw arddangosfa o’r fath eu cynnwys yn cael yr effaith o wastatáu unigolrwydd pob gwaith. Y gorau y gallwch obeithio amdano ydi darganfod llond llaw o ddarnau cofiadwy, a dyna ni. Byddai bron â bod yn annheg disgwyl unrhyw uchelgais ar lefel yr arddangosfa fel cyfanwaith.

Ond profa’r Lle Celf eleni ei fod yn bosib…

Dylan Huw
Mwy
Cofeb Daniel Owen yn nhref Yr Wyddgrug
Cwrs y byd

‘True to Nature’

Wrth feirniadu Gwobr Goffa Daniel Owen, o bob dim, y gwelodd Emyr Llywelyn yn dda i gystwyo a fflangellu’n ddidrugaredd yr hyn a welai ef fel gorddefnydd niweidiol o’r Saesneg yn y nofel a ddyfarnwyd yn gyntaf, gyda chanmoliaeth uchel, gan ei gyd-feirniaid yn Nhregaron. Mae hynny’n eironig tu hwnt o gofio bod y llinellau o nofelau Daniel Owen y mae’r mwyafrif o ’nghenhedlaeth i yn dal i’w cofio yn cynnwys ymadroddion Saesneg. Dyna i chi Wil Bryan, mewn cymdeithas a oedd yn drwm dan ddylanwad caeth y capel, yn pwysleisio’n wastadol yr angen i bobl fod yn ‘true to Nature’. Ac efo’r geiriau ‘to be sure’, yn ei Saesneg prin, y byddai’r hen batriarch Tomos Bartley, cymeriad hollol wahanol i’r ifanc a’r ysgafala Wil, yn atalnodi pob gosodiad o’i eiddo. Ar yr un pryd, cyn iddi gael ei thröedigaeth mae Daniel Owen yn cyfleu diffyg sylwedd Susi Trefor drwy ei hoffter o arfer termau Saesneg ffasiynol y dydd.

Vaughan Hughes
Mwy
Adeilad Senedd Cymru hefo Jac yr Undeb wedi ei osod drosto
Darllen am ddim

‘No more devolve and forget’ – slogan i gladdu gwladwriaeth?

Wrth i’r Ceidwadwyr fynd ati i danseilio neu hyd yn oed ddymchwel datganoli, mae’r awdur yn rhesymu mai canlyniad anochel hynny fydd hybu cenedlaetholdeb yn yr Alban a Chymru.

Mae gwleidyddiaeth Brydeinig yn dyfod yn fwyfwy trwyadl Seisnig. Gyda Michael Gove wedi ei esgymuno o rengoedd blaen y Torïaid nid oes bellach nac Albanwr na Chymro – na neb sy’n deall gwleidyddiaeth y ddwy wlad – yn chwarae rôl ddylanwadol ym mywyd y blaid honno. Mae’r ffaith fod Keir Starmer yn pwyso mor drwm ar Gordon Brown, gŵr a gollodd etholiad cyffredinol dros ddegawd yn ôl ac a ildiodd ei le yn Nhŷ’r Cyffredin yn 2015, yn dweud llawer am wendid Llafur yn yr Alban. Er bod dominyddiaeth etholiadol Llafur yng Nghymru yn parhau, ymddengys mai prin yw dylanwad unrhyw aelod seneddol Cymreig yn y cylch cyfrin o gwmpas Starmer. Ydi, mae o’n llawiau hefo aelod Dwyrain Abertawe, Carolyn Harris. Eto, go brin ei bod hithau’n ddylanwad strategol o bwys ar ei phlaid a’i harweinydd. Ymddengys fod barn a syniadau Mark Drakeford yn cyfrif llai fyth.

Canlyniad anorfod sefyllfa o’r fath yw bod bwlch amlwg yn agor rhwng calon Seisnig y wladwriaeth a’i chyrion.

Y gwir amdani, wrth gwrs, yw na fu na erioed lawer o ddiddordeb ymysg gwleidyddion a gweision sifil hŷn Llundain yn sefydliadau datganoledig yr Alban a Chymru, a’r wleidyddiaeth newydd a ddatblygodd yn eu sgil. Yn y pen draw, rydym yn rhy fach ac yn rhy ddistadl i gyfrif am lawer ym meddyliau’r rheini sy’n llywodraethu’r rhan fwyaf o ddigon o’r wladwriaeth. Serch hynny, tan yn ddiweddar yr oedd ambell i ddolen gyswllt yn parhau – yn unigolion ac yn waddol hen berthnasau – a’r rheini’n ddigon i sicrhau nad oedd anwybodaeth a diffyg diddordeb San Steffan a Whitehall yn ormod o faen tramgwydd.

Richard Wyn Jones
Darllen am ddim
Aelodau'r grŵp Adwaith yn perfformio ar lwyfan Maes B
Cerdd

Tregaron yn rocio

Er bod arlwy’r eisteddfodau AmGen wedi gwneud gwaith neilltuol yn cadw’r fflam ynghyn am ddwy flynedd, credaf fy mod i’n siarad ar ran cenedl gyfan pan ddywedaf ei fod yn llawenydd i’r galon clywed yr hen gyfarchion mewn cae newydd: ‘’Dach chi yma am yr wsos?’, ‘Carafan ’ta pabell?’neu ‘Dwi angen wellingtons?’ A do, cafwyd croeso twymgalon gan Geredigion, croeso a sicrhaodd ein bod yn falch ein bod yn cael cyfle, os caf aralleirio Swnami, i ailuno, ailgydio ac aildanio.

Cafwyd arwydd o’r hyn oedd i ddod ar dudalen Instagram S4C ar y dydd Gwener cyntaf gan neb llai na Sage Todz yn ei grys pêl-droed Cymru, wrth iddo ganu ei fersiwn ei hun o ‘Yma o Hyd’ dan lythrennau mawr coch trawiadol yr ŵyl ar faes Tregaron. Dyma fersiwn newydd hypnotig a rhythmig o ail anthem y Gymru newydd gan artist cyffrous sy’n prysur wneud enw iddo’i hun. Ddeuddydd yn ddiweddarach, ar y nos Sul, tro’r fersiwn wreiddiol oedd hi i atseinio dros y wlad. Roedd bod o flaen Llwyfan y Maes ymysg un o dorfeydd mwya’r wythnos yn deimlad anhygoel.

Buddug Watcyn Roberts
Mwy
Rali streicwyr ym Mhort Talbot, Ebrill 1984
Colofnydd

Mewn undeb mae nerth

Fe allem ni i gyd gael ein hesgusodi am gredu mai un newid arweinyddol yn unig sy’n digwydd yn y byd gwleidyddol ym mis Medi eleni. Wrth imi ysgrifennu mae aelodau’r Blaid Geidwadol yn paratoi i ddewis pwy fydd yn olynu Boris Johnson fel arweinydd y blaid a Phrif Weinidog y DU, ac mae enwau’r ddau sydd yn y ras wedi bod yn blastar ar hyd y cyfryngau ers misoedd. Bu’n amhosib osgoi wynebau Rishi Sunak a Liz Truss ar dudalennau blaen y papurau neu ar brif benawdau’r newyddion teledu ac ar-lein, gyda’u gwenau parhaus a’u dannedd gwyn-berlog yn atgoffa o leiaf un gohebydd yn y lobi seneddol o gystadleuaeth fawr arall yr haf – ‘Love Island... but less telegenic’.

Ond mae yna newid arweinyddiaeth arwyddocaol yn digwydd y mis hwn hefyd ar begwn arall y sbectrwm gwleidyddol Prydeinig wrth i ddeilydd newydd gamu i swydd Ysgrifennydd Cyffredinol Cyngres yr Undebau Llafur (TUC).

Catrin Evans
Mwy