Mehefin 2019 / Rhifyn 677

Yn sgil lladd Lyra McKee

Os ydych chi erioed wedi ystyried sut brofiad oedd byw yng Ngogledd Iwerddon yn ystod blynyddoedd yr Helyntion, yna darllenwch Milkman – nofel wych Anna Burns a enillodd wobr Man Booker llynedd.

Mae’r nofel wedi ei gosod mewn dinas ddienw, ond un sy’n debyg iawn i Felffast. Drwy’r cymeriadau, a’r stori a’i defnydd o iaith, llwydda Anna Burns i gyfleu’r paranoia sy’n bodoli mewn cymdeithas lle mae ’na wastad bethau cudd a phethau sydd ddim yn cael eu dweud, a lle nad yw trais byth ymhell.

Efallai fod Milkman wedi cael y fath argraff arnaf am fy mod wrthi’n ei darllen ar yr union adeg y trodd pethau’n hyll yn Derry gyda llofruddiaeth y newyddiadurwraig ifanc, Lyra McKee. Fe gafodd ei lladd gan fwled a daniwyd yn ystod noswaith o derfysg ar stad Creggan ar 18 Ebrill.. Yn ei thrydariad olaf cyn cael ei tharo, fe anfonodd Lyra lun o’r fflamau a’r mwg gyda’r neges ‘Derry heno. Gwallgofrwydd llwyr’.

Bethan Kilfoil
Mwy
Darllen am ddim

Pen-blwydd hapus, ond dim mwy o ddathlu

Wel, ie wir, pen-blwydd hapus iawn i Gynulliad Cenedlaethol Cymru. Ond, er mwyn y Tad, gawn ni os gwelwch yn dda gytuno i beidio â gwneud hynny eto? Dim mwy o ddathliadau! Yn sicr ddigon, nid dathliadau i nodi cyrraedd oed yr addewid neu’r chwarter canrif. Digon teg os ydych am ailystyried pan ddaw hi’n jiwbilî aur, a byddaf wedi hen fynd erbyn cyrraedd y cant, felly heb fod mewn sefyllfa i ddweud dim. Ond o leiaf am ddegawd neu ddau neu dri, gadewch i ni dderbyn bod tystiolaeth yr wythnosau diwethaf wedi dangos yn eglur nad ydi trafodaeth wleidyddol Gymreig eto’n ddigon aeddfed i allu nodi pen-blwydd deddfwrfa ein hegin-wladwriaeth heb fethu’r pwynt a chymylu’r dyfroedd.

Dagrau pethau ydi’r anllythrennedd cyfansoddiadol sydd wedi bod yn nodwedd mor amlwg ac mor niweidiol o wleidyddiaeth Cymru fyth ers i’r Cynulliad Cenedlaethol gael ei sefydlu ar seiliau mor simsan yn ôl yn 1999. Am flwyddyn neu ddwy gyntaf ei fodolaeth, dichon ei bod yn ddigon teg gofyn sut yr oedd ‘sefydlu’r Cynulliad’ wedi effeithio ar bolisi addysg neu beth yr oedd ‘datganoli’ wedi ei olygu i berfformiad y gwasanaeth iechyd yng Nghymru. Bryd hynny, roedd y Cynulliad yn pechu yn erbyn rheolau mwyaf sylfaenol pensaernïaeth gyfansoddiadol trwy beidio â gwahaniaethu’n eglur rhwng y ddeddfwrfa, ar y naill law, a’r llywodraeth, ar y llaw arall. Felly, ‘y Cynulliad’ oedd yn ffurfiol gyfrifol am addysg, iechyd, llywodraeth leol a phopeth arall a oedd wedi ei ddatganoli.

Richard Wyn Jones
Darllen am ddim
Celf

Y parhaol a’r amharhaol

Adolygiad o arddangosfa David Nash, ‘Sculpture Through the Seasons / Cerfluniau’r Tymhorau’, yn yr Amgueddfa Genedlaethol

Yn un o ystafelloedd cyntaf yr arddangosfa hirddisgwyliedig hon o waith y cerflunydd a’r artist tir David Nash, mae fideo byr sy’n gosod y naws. Dilynwn hanes un o weithiau’r artist – Wooden Boulder, clogfaen pren a gerfiwyd, fel holl waith Nash ers degawdau, ym Mlaenau Ffestiniog – wrth i rymoedd naturiol newid ei safle. Am gyfnod hir mae’r darn o bren yn gorwedd yn heddychlon mewn aber, wedyn mae stormydd yn ei gipio neu’n ei foddi am flynyddoedd, cyn iddo ailymddangos eto. Gwna’r fideo i ni gydymdeimlo â’r clogfaen mewn modd tebyg i’r ffyrdd y mae ffilmiau Pixar yn ein cyflyru i gydymdeimlo â gwrthrychau difywyd, o geir rasio i roliau bao. Cawn ein hunain yn ymboeni amdano wrth iddo wynebu helyntion ac yn gobeithio y daw drwyddi.

Dim ond un enghraifft yw ôl-fywyd y darn enwog hwn – ei daith hir a lliwgar y tu hwnt i law yr artist – o’r ffordd y mae holl waith David Nash yn ddibynnol ar bŵer anrhagweladwy natur ar gyfer ei lunio a’i dderbyniad cyhoeddus.

Dylan Huw
Mwy

Troi tlodi’n adloniant

Rydw i’n barsial iawn i wylio pob math o ’nialwch ar deledu pan fo’r hwyl iawn arna’i. Pleserau euog maen nhw’n galw gwylio rhaglenni rwtsh ond dydw i ddim yn teimlo’n euog o gwbwl. Wannwl, toes ’na ddigon o bethau eraill inni deimlo’n euog amdanyn nhw mewn bywyd d’wch.

Ond dydw i rioed wedi gallu gwylio rhaglenni Jeremy Kyle am fwy na dau funud – do, dwi wedi trio, ond roedd y gweiddi’n ormod imi i ddechrau arni, heb sôn am y bychanu a’r creulondeb a’r gwneud i bobl grio. Daeth marwolaeth un o gyn-westeion y rhaglen â’r gyfres i ben am byth, diolch i’r drefn, ac mae llawer o drafod wedi bod ers hynny am rôl rhaglenni eraill sy’n dod o dan ymbarél yr hyn sy’n cael ei alw’n ‘poverty porn’ ar ein sianeli – rhaglenni fel Benefit Street ar Channel 4 a Can’t Pay We’ll Take It Away ar Channel 5 ac ati.

Yn y bôn, rhaglenni sy’n defnyddio trallod pobol dlawd fel adloniant ydi’r rhain…

Beca Brown
Mwy

Gorymdaith annibyniaeth

‘Good afternoon. And it is a very good afternoon!’ Bloeddio’i chymeradwyaeth wnaeth y dorf ger Hen Lyfrgell Caerdydd i gyfarchiad Sion Jobbins ar ddiwrnod yr orymdaith dros annibyniaeth. Nid ar ddamwain y parodïodd eiriau Ron Davies drannoeth refferendwm 1997 pan gafodd Cymru’r profiad prin o orfoleddu. Er dathlu ugain mlynedd ers dechrau’r Cynulliad, gwas bach i San Steffan ydi llywodraeth Lafur Cymru o hyd. Diolch i Brexit (ysgrifennais i’r geiriau hynny?!) ac i raddau i fandaliaid murlun Cofiwch Dryweryn, rydan ni’n dechrau deffro i’r ffaith na wnaeth, ac na fydd San Steffan fyth yn blaenoriaethu Cymru.

Roedd yr ymateb ar Stryd y Frenhines yn gynnes. Oedodd dau orymdeithiwr mewn gwisgoedd peintio slogan Cofiwch Dryweryn i egluro hanes Tryweryn wrth rai o’r siopwyr. Newidiodd un clerwr ei gân i ‘Calon Lân’ a llanwyd ei gap yn sydyn iawn! Gwasgodd yr orymdaith ei ffordd drwy’r Ais i wrando ar Sion Jobbins yn pwysleisio nad oes graddau o Gymreictod. Os oeddech chi’n rhan o’r orymdaith, roeddech chi’n Gymro. A dyna bawb o dan un faner yn uno i weiddi ‘Cymru rydd!’

Mari Emlyn
Mwy
Ysgrif Goffa

Tony Carr (1938–2019)

Treuliodd Antony Carr (‘Tony’ i bawb a oedd yn ei adnabod) ei flynyddoedd cynnar ymhell o Gymru. Yn fuan ar ôl ei eni yng Nghaergybi symudodd i Ynysoedd y Falklands, lle penodwyd ei dad yn swyddog tollau, ac yn y fan honno ac wedyn ar ynys Mauritius y magwyd ef cyn iddo ddychwelyd i’w ynys enedigol ac ymgartrefu ym Miwmares. Yn ddisgybl deunaw oed yn ysgol ramadeg y dref cyrhaeddodd benawdau’r papurau newydd yn 1956 ar ôl ennill y cwis radio ‘Brain of Britain’, gan greu record ddiguro fel pencampwr ifancaf y gystadleuaeth a mynd rhagddo i ddod yn ‘Brain of Brains’ a ‘Top Brain of Britain’. Byddai ei wybodaeth gyffredinol a’i gof rhyfeddol yn nodwedd arno am weddill ei oes.

Aeth Tony’n fyfyriwr i Goleg Bangor gan raddio mewn Hanes yn 1959 ac yna gael ei hyfforddi’n archifydd. Penodwyd ef i’w swydd gyntaf yn Archifdy Essex yn Chelmsford (gan guro Stella Rimington, pennaeth MI5 yn ddiweddarach!), ond dychwelodd i Fangor yn 1964 i ddysgu yn yr adran Hanes Cymru. Yno y bu am weddill ei yrfa, gan ddod yn awdurdod mawr ar Gymru’r Oesoedd Canol.

Huw Pryce
Mwy