Rhagfyr 2014 i Ionawr 2015

Euros Wyn

Mae rhaglen ddogfen y bydd S4C yn ei darlledu cyn y Nadolig yn olrhain hanes ffilm arloesol a wnaed gan Americanwr yng Ngwynedd dros hanner canrif yn ôl. Yr hyn sy’n rhyfedd yw nad oes cofnod ohoni hyd yn oed yn astudiaeth orchestol yr awdurdod pennaf ar hanes ffilm yng Nghymru. Cynhyrchydd y rhaglen sy’n ymhelaethu yma.

1961. Roedd yr Avengers ar y teledu, y bilsen atal cenhedlu ar gael am y tro cynta’ erioed, a phymtheg mil o brotestwyr gwrth-niwclear wedi eu harestio ar Sgwâr Trafalgar. O ia, ac mi enillodd Spurs y lîg am y tro ola’ yn eu hanes.

Yn Nolwyddelan (Dol’ddelan i’w thrigolion), roedd bywyd yn mynd yn ei flaen heb ryw lawer o ffys. Mae’n bosib bod un o’r Jaguar E-Type newydd ’na wedi chwyrnellu trwy’r pentra, ar ei ffordd i rwla arall, neu ar goll. Ond rhyw le digon di-stwr fu Dolwyddelan er 1283 pan gipiwyd y castell gan y Saeson.

Newidiodd hynny am gyfnod byr ym mis Rhagfyr 1961 pan gyrhaeddodd Americanwr o’r enw Marvin Lichtner y pentra – bron fel dyfodiad Clint Eastwood yn Pale Rider – ar wahân i’r ffaith nad gwn Smith & Wesson oedd gan Lichtner ond camera Hasselblad. Yn ddiweddarach yn y chwedegau enillodd y ffotograffydd fri am gyfres o luniau o’r Beatles a dynnwyd ganddo yn Hyde Park ar gyfer Time Magazine. (Yn y lluniau mae’r pedwar yn eistedd ar fainc gyda dyn busnes mewn het bowler.) Tynnodd Lichtner hefyd luniau eiconaidd o JFK, Cassius Clay, Racquel Welch a Malcolm X.

Ond yr hyn a wnaeth Lichtner yn Nolwyddelan, reit ar ddechrau ei yrfa, sy’n berthnasol i ni, ac sy’n allweddol i hanes ffilm yng Nghymru. Dod yna wnaeth Lichtner i wneud ffilm.

Does dim sôn amdani yng nghampwaith Dave Berry, Wales and the Cinema – sy’n beth od, achos mae pob dim arall yn y gyfrol. Holwch unrhyw un sy’n ymddiddori ac yn ymhél â hanes ffilm yng Nghymru am ffilm Gymreig Lichtner, ac mi edrychan nhw’n syn arnoch chi –  bron fel petai cyrn wedi sbrowtio o’ch pen. Holwch bentrefwyr dan ddeugain oed Dolwyddelan hyd yn oed, a’r un fydd yr ymateb. Mae fel petasai’r hanes wedi mynd yn gyfrinach – yn omertà Maffiosaidd – ymysg to hyn y pentra. A nhw ymddangosodd ynddi wedi’r cyfan.

***********************************

Naw mlynedd cyn i Marvin Lichtner gyrraedd Dolwyddelan sefydlwyd cwmni o’r enw Caedmon Audio yn Efrog Newydd gan Barbara Cohen a Marianne Roney, dwy ferch ifanc oedd wedi taro ar syniad go dda. Eu bwriad oedd mynd ati i recordio beirdd a llenorion amlycaf y dydd yn darllen eu gwaith a gwerthu recordiau o’r darlleniadau. Cydnabyddir Caedmon fel catalydd y diwydiant llyfrau siarad enfawr sydd bellach â’i werth, yn yr Unol Daleithiau’n unig, oddeutu $2 biliwn y flwyddyn.

Targed Caedmon ar gyfer eu record gynta’ oedd Dylan Thomas. (Ymddiheuriadau i’r sawl ohonoch sy’n dioddef o Dylanoffobia, salwch sydd wedi lledu’n raddol trwy’r wlad ers bron i flwyddyn bellach yn sgil canmlwyddiant ei eni.) Roedd Dylan, wrth gwrs, yn enw mawr yn Efrog Newydd ar y pryd, a phan gyfarfu’r bardd â’r ddwy bartneres ym mwyty’r Little Shrimp dros ginio yn Ionawr 1952, cytunodd i gael ei recordio.

Digwyddodd hynny yn Neuadd Steinway ar 22 Chwefror. Cyn terfyn y sesiwn recordio sylweddolwyd nad oedd digon o gerddi i lenwi dwy ochr y record arfaethedig. Gofynnwyd iddo a oedd ganddo unrhyw ddeunydd arall. ‘Well, I did this story that was published in Harper’s Bazaar that was a kind of Christmas story,’ atebodd. I bob pwrpas felly, ar hap a damwain yr aeth y stori, A Child’s Christmas in Wales, i gymaint o gartrefi ar hyd a lled America...

Ann Gruffydd Rhys

Gwelodd 2014 sawl carreg filltir i’r arlunydd MARY LLOYD JONES: pen-blwydd arbennig, tair arddangosfa’n cydredeg, cyhoeddi hunangofiant, ac – efallai – dechrau gwireddu breuddwyd am weld canolfan i’r celfyddydau gweledol yng Nghymru.

Bore braf o aeaf yn Aberystwyth a minnau’n mynd i gyfarfod Mary Lloyd Jones yn yr Hen Goleg, lle mae ganddi stiwdio. Mae’r gwynt yn fain yn Stryd y Brenin a chamaf i mewn yn ddiolchgar drwy borth tywodfaen un o adeiladau hynotaf Cymru; ‘this most exotic of High Victorian buildings’, yn ôl The Buildings of Wales: Carmarthenshire and Ceredigion. Adeg cyhoeddi’r llyfr hwnnw yn 2006 roedd yr adeilad yn dal yn rhan weithredol o goleg y Brifysgol, yn ferw gan fyfyrwyr fel y buasai erioed, ond daeth y dydd y bu’n rhaid i’r Adran Gymraeg, hyd yn oed, godi’i phac a’i llusgo’i hun yn anfoddog i fyny rhiw Pen-glais. Does yna fawr neb o gwmpas heddiw, dim ond ychydig fyfyrwyr o’r ysgol gelf yn braslunio’r bensaernïaeth ‘egsotig’.

’Sgen i ddim syniad ble i gael hyd i Mary ond nesâf at y cwad yn obeithiol. ‘The interiors have suffered neglect and need some spirited colour decoration’ oedd barn awduron y gyfrol uchod. Tybed a fyddai Tom Ellis yn cytuno? Dacw fo yn y pellter, ei fraich yn yr hanner gwyll yn ymestyn i gyfeiriad y galeri fel petai’n dweud ‘Galle fan’ne wneud efo chydig o liw i ddechre!’ Ond na phoener, mae Mary Lloyd Jones wedi ’morol am hynny, oherwydd mae unarddeg o’i baneri yn hongian yn osgeiddig a hyderus o’r oriel, yn llenwi’r gofod â lliwiau a ffurfiau, marciau a geiriau. A dim ond dechrau yw hyn, fel y clywaf wedyn. Mae gan Mary gynlluniau ar gyfer y lle!
Diolch byth down ar draws ein gilydd cyn i mi fynd ar goll yn y gwningar gothig yma, a dyma setlo i lawr yn ei stiwdio siriol olau i gael sgwrs go iawn, gan ddechrau gyda’i chefndir.

No Mod Cons yw teitl ei llyfr, gyda’r ‘No’ yn cyfleu, mewn modd negyddol, cyfnod ei magwraeth ym Mhontarfynach y 1930au a’r 1940au: dim trydan, dim dwr i’r ty, dim ty bach dan yr unto na stafell molchi, ar adeg pan oedd trigolion Aberystwyth yn mwynhau cyfleusterau’r 20g. Ar yr ochr gadarnhaol, fodd bynnag, cafodd blentyndod dedwydd, a phob anogaeth i arlunio, gan brofi caredigrwydd a chymdeithas cymdogaeth dda Gymraeg ar ei gorau. ‘Everyone,’ ysgrifenna, ‘who took part in these sociabilities spoke Cymraeg. Cymraeg was the unquestioned norm.’ Felly pam sgwennu yn Saesneg?

‘O’n i eisiau i bobl – ’ meddai’n bwyllog, ‘ – oedd ddim yn siarad Cymraeg, yn ogystal â’r Cymry, i ddeall beth oedd y problemau, sut beth oedd hi i fod yn artist ac yn byw yng ngorllewin Cymru, a bod yn fenyw. Allen i ddim bod wedi sgrifennu tan nawr – achos dim ond nawr rwy’n gweld y patrwm. Mae e lot i’w wneud â darllen, a deall, am agweddau gwahanol artistiaid, ac am ieithoedd lleiafrifol. Erbyn hyn dw i wedi cael amser i feddwl, a dod i gasgliadau am rai pethau.’

Roedd mynychu Ysgol Ramadeg Ardwyn, gyda’i haddysg a’i gogwydd Seisnig, yn dipyn o sioc i ferch fach swil o’r wlad, ac ymrodd i arlunio fel ffordd o oroesi, ac, yn y pen draw, i ragori. Yn ddwy ar bymtheg oed ffodd am ei bywyd i brofi rhyddid a manteision addysg mewn coleg celf yn y ddinas agosaf, Caerdydd. (Na, does dim yn newydd!)

Ymhen amser dychwelodd i orllewin Cymru i fyw a chodi teulu, ond aeth blynyddoedd heibio cyn iddi ddarganfod y ffordd ymlaen gyda’i chelfyddyd. Ar ôl treulio blynyddoedd yn awyrgylch Seisnig y coleg celf a gorfod gwadu ei hunaniaeth Gymreig, gwelodd mai ei chynefin, wedi’r cyfan, oedd yr hyn a oedd yn gwir gyfrif iddi, o ran creu celfyddyd...