Rhagfyr 2014 i Ionawr 2015

Gwleidyddiaeth Cymru wedi’r ‘Llw’

Richard Wyn Jones

Dychryn a phanig yn y dyddiau olaf cyn y refferendwm ar annibyniaeth i’r Alban ym mis Medi a barodd i Cameron, Clegg a Miliband dyngu llw y bydden nhw’n gwarantu rhagor o bwerau i’r Alban yn syth bin os byddai’r etholwyr yn pleidleisio Na. Er mai i bobl yr Alban y gwnaed y Llw, mae’r geiriau’n diasbedain drwy wleidyddiaeth Cymru hefyd.

Does dim dwywaith amdani, roedd refferendwm annibyniaeth yr Alban yn brofiad sobreiddiol i arweinwyr y pleidiau unoliaethol yng Nghymru. Nid yn unig oherwydd bod y canlyniad wedi dangos fod yr Undeb yn fwy bregus nag yr oedden nhw – fel, a bod yn deg, roedd y mwyafrif o bobl – wedi ei gredu. Yn fwy na hynny gwelwyd yn eglur cyn lleied o ddylanwad sydd ganddyn nhw ar eu penaethiaid yn Llundain. Ar ôl blynyddoedd lawer pan fu Dave, Nick ac Ed (a’u rhagflaenwyr) yn sefyll gerbron cynadleddau Cymreig eu pleidiau yn brolio fod Andrew, Kirsty a Carwyn (a’u rhagflaenwyr hwythau) yn ‘lleisiau cryf a dylanwadol dros Gymru’, gwelodd y byd a’r betws pa mor ddiystyr-nawddoglyd yw’r math yma o rethreg mewn gwirionedd. Fel y gwyr pawb bellach, pan fo acenion Albanaidd yn galw mae gwleidyddion Llundeinig am y gorau’n troi clust fyddar i leisiau Cymreig.

‘Y Llw’ (The Vow) a gyhoeddwyd ar dudalen flaen y Daily Record ychydig ddyddiau cyn y refferendwm oedd y mynegiant mwyaf eglur o ddirmyg gwleidyddion Llundain tuag at Gymru. Wrth addo i etholwyr yr Alban y byddai Fformiwla Barnett yn parhau doed a ddelo, yr oedd Dave, Nick ac Ed hefyd yn dweud wrthym ni’r Cymry nad yw ein hanghenion na’n dyheadau ni yn cyfrif dim. Naw wfft i’r ffaith fod Fformiwla Barnett yn annheg â Chymru – ffaith a dderbyniwyd gan bawb sydd wedi ystyried y mater o ddifrif. Dyma fater a ddaeth yn dôn gron yn ymwneud gwleidyddion unoliaethol Cymreig â’u penaethiaid yn Llundain dros y blynyddoedd diwethaf. Os yw gwleidyddion unoliaethol o’r Alban yn mynnu ei pharhad yna parhau fydd hi. Fe wyr Dave, Nick ac Ed y bydd unoliaethwyr Cymru yn plygu i’r drefn. Ond rwy’n bell o fod yn sicr eu bod nhw wedi llawn sylweddoli eto pa mor gostus y gallai hynny fod i’w pleidiau eu hunain: ie, hyd yn oed yng Ngwalia dawel.

*    *    *

Daeth yr alwad am ‘ariannu teg i Gymru’ yn o themâu canolog ein gwleidyddiaeth. Mae’r gyfundrefn ariannu bresennol – cyfundrefn Fformiwla Barnett – yn annheg â ni mewn dwy ffordd.

Yn gyntaf, nid yw’r Fformiwla’n cymryd unrhyw ystyriaeth o angen. Yn ôl adroddiad Comisiwn Holtham a gyhoeddwyd yn ôl yn 2009, petai Cymru’n cael ei hariannu ar yr un sail â rhanbarthau Lloegr (lle cymerir angen i ystyriaeth), fe fyddem yn derbyn tua £300 miliwn yn fwy bob blwyddyn gan ein bod yn wlad gymharol dlawd a difreintiedig. Dyma’r swm y mae Carwyn Jones yn parhau i bregethu yn ei gylch. Ochr arall i’r geiniog yw bod yr Alban, gwlad gymharol gyfoethog, yn derbyn llawer mwy na’i ‘hangen’ – rhwng £3 biliwn a £4 biliwn yn fwy bob blwyddyn. Er mai yn anaml iawn y gwnaed hynny’n amlwg, roedd y dybiaeth y dylid tocio yn yr Alban er mwyn i ni gael chwarae teg yn sicr ymhlyg yn y galwadau cyson a glywyd yng Nghymru am ‘ddiwygio Barnett’.

Nid yn unig y mae’r Fformiwla ei hun yn anwybyddu angen, ond ar ben hynny, ac oherwydd ei nodweddion mathemategol yn hytrach nag unrhyw fwriad maleisus, mewn cyfnodau o gynnydd mae gweithredu’r Fformiwla yn tueddu i wasgu gwariant cyhoeddus i lawr tuag at y ‘norm’ Seisnig. Dyma a elwir yn ‘wasgfa Barnett’ neu’r ‘Barnett squeeze’. (Heb fanylu’n ormodol, bu effaith y wasgfa yn llai amlwg o lawer yn yr Alban nag yng Nghymru, sy’n golygu ein bod ni’n colli ddwywaith: oherwydd y modd y mae Barnett yn anwybyddu angen ac oherwydd bod y wasgfa’n brathu’n waeth dan amgylchiadau Cymreig. Ie wir, gwyn ein byd.)

O olrhain y drafodaeth Gymreig, gwelir bod sicrhau ‘ariannu teg’ yn cael ei ystyried nid yn unig fel mater o bwys ynddo’i hun ond hefyd fel rhag-amod ar gyfer datganoli elfennau o’r gyfundrefn dreth incwm i Gymru. Yn wir, i sylwebwyr sinigaidd eu hanian (gan gynnwys, yn yr achos presennol, eich colofnydd), bu’r alwad am ‘ariannu teg’ yn esgus cyfleus i beidio â datganoli treth, datblygiad a fyddai’n siwr o osod gwleidyddiaeth a gwleidyddion Cymreig dan y chwyddwydr mewn modd nas gwelwyd o’r blaen...

Richard Wyn Jones
Mwy

Caffis Cymru: Pantri Blakeman, Caerfyrddin

Emyr Evans

Dros y ffordd o orsaf bysiau Caerfyrddin cewch groeso twymgalon a bwyd blasus di-lol gan y perchnogion mewn bwyty sy’n gyrchfan cymdeithasol poblogaidd yng nghanol y dref.

Mae Caerfyrddin yn gawdel o dre lle mae adeiladau modern yn bwrw’u talcen ar yr hen. Does dim o gwrteisi’r bensaerniaeth Sioraidd a welir yn Llandeilo i’w weld yma ond mae adlais hynafol, a chraidd yr hen dre yn sefyll yn gyfan gwbl ar ei sylfeini canoloesol. Yng nghanol y perfedd ieir yma o strydoedd mae Pantri Blakeman yn Heol Las, ar gornel Bull Lane, yr hen lôn gul a ddefnyddid gan fasnachwyr ganrifoedd yn ôl. Dyw e ddim yn amlwg o gwbl, mwy fel ogof o fwyty mewn lloft uwchben siop garpedi.

Wedi dringo’r star i’r bwyty mae’r awyrgylch bwriadus Gymreig yn eich taro’n syth: murlun mawr o Gastell Dryslwyn, ryseitiau fel ‘Cawl Mam-gu’ ar y mur a’r peth mwya rhyfedd: dol mannequin anferth mewn het uchel, siôl, pais a betgwn. ‘Ma’ honna’n gweitho’n galetach na ti!’ rhuodd Moyra ataf am y ddol ryw dro.

Moyra Blakeman ydy perchennog y bwyty, ac mae hi a’i chwaer, Carol (y brif gogyddes), yn rhan o gyfaredd parhaol y Pantri. Mae Moyra’n siarad mewn datganiadau, gyda’r ffraethineb yn tasgu hyd y lle a’r cwsmeriaid yn mwynhau pob eiliad o’r tynnu coes. Siarad parod cegin ffarm a glywir yn y pantri beth bynnag fo’ch tras a’ch cefndir. Cofiaf fod yno rywdro a Saeson urddasol iawn ar y ford gyferbyn â mi. Roedden nhw wedi gorffen eu saig ac nawr yn rhyw baratoi at symud. Wele Moyra yn dod fel mellten atynt, ac efallai byddid yn disgwyl rhyw grafu fel ‘Did you enjoy your meal?/Was everything satisfactory?’. Ond na. Gwên fawr gawsant gan Moyra wrth iddi edmygu eu platiau gwag a bloedd o gwestiwn: ‘ALL GONE?’ Dyna hanfod yr awyrgylch, a rhan o’r bodlonrwydd sydd wedi rhoi’r Pantri ar frig y rhestr o fwytai tref Caerfyrddin ar wefan TripAdvisor.

A beth am y bwyd ei hun? Bwyd cartref blasus a weinir yma, wedi ei baratoi yn ffres. Fyddai na Moyra na Carol yn ystyried trefnu rhyw ddiwyg rhwysgfawr ar y prydau bwyd. Dim hen faldod, ond safon a blas. Mae’r ffefrynnau Cymreig yn cael eu lle, fel cawl, cocos lleol (£3.35), bara lawr (£3.95) a brithyll (£4.75). Ceir pob math o brydau pasta, omledau a byrbrydau, ac mae pob pryd o dan £5.00. Un o’r uchafbwyntiau ydy’r cwpwrdd gwydr yn llawn danteithion melys amrywiol (£2.80, pob un), gyda phopeth yn hyfryd ac wedi ei baratoi ar y safle...

Emyr Evans
Mwy

Y Gwir yn Erbyn y Byd

Dafydd Fôn Williams

Mae cyn-Weinidog Addysg Cymru wedi cyhoeddi llyfr – ac nid un ymddiheurgar mohono. Dyma argraffiadau ein colofnydd ar ôl ei ddarllen o glawr i glawr.

Un tro roedd yna ddau Weinidog Addysg yn cydbortffolioeiddio, un bob ochr i’r Clawdd, ac roedd tebygrwydd rhyfeddol rhyngddynt. Treuliodd y ddau tua phedair blynedd gyda’u portffolio yn eu gwahanol wledydd, a diswyddwyd y ddau o fewn rhyw flwyddyn i’w gilydd. Ganed un yn y Barri yn 1957 a’r llall yng Nghaeredin yn 1967. Aeth un i Fangor a mynd i’r chwith, er nad ymaelododd â’r Blaid Lafur tan wedi’r refferendwm ar ddatganoli yn ’97, tra aeth y llall o aelwyd Lafur i Rydychen a datblygu’n Dori rhonc. Aethant ill dau i fyd y cyfryngau cyn i un fynd i’r Bae (2003), a’r llall i San Steffan (2005). Esgynnodd y ddau yn gyflym, y Cymro i bortffolio Addysg Cymru yn 2009, a’r Albanwr i’r un portffolio yn Lloegr yn 2010. Er y deuai’r ddau at addysg o gyfeiriadau ideolegol hollol groes i’w gilydd, roedd y ddau ar grwsâd dros eu gwahanol syniadau ac yn uchel iawn eu proffil – a’u cloch – wrth ymyrryd yn gyson ym mhob twll a chornel o gyfundrefnau addysg eu gwlad. Dau nodedig am amlder bwledog eu polisïau, ond dau hefyd a lwyddodd i wneud gelynion lu, a chael sawl cam gwag. Yn y pen draw, dyna oedd achos cwymp y ddau – chwifio baner Ysgol y Pentre yn achos y Cymro, a chael ei orseddu’n rhy aml ar gadair Yr Hogyn Drwg yn Private Eye yn achos yr Albanwr. O’u diswyddo, y naill yn 2013 a’r llall eleni, parhaodd tebygrwydd, canys dilynwyd y ddau gan weinidogion sydd (yn fwriadol?) yn cadw proffil llawer is na’u rhagflaenwyr ac yn meithrin perthynas lawer mwy cyfeillgar gyda’r gwahanol randdeiliaid yn y cyfundrefnau addysg, yn enwedig felly athrawon a’u hundebau. Leighton Andrews a Michael Gove – dau berson hollol wahanol yn agor dwy rych hynod o debyg, a’r ddwy yn cyrraedd yr un dalar yn yr un modd.

Wrth ddarllen cyfrol ddiweddar Leighton Ministering to Education y daeth y meddyliau hyn imi. Ynddi mae’r cyn-Weinidog Addysg yn disgrifio’i gyfnod wrth y llyw yn y Bae yn fanwl iawn; mor fanwl, yn wir, nes peri amau ei fod, tra’n ymddangosiadol ladd nadroedd addysgol, yn treulio’r un faint o amser yn cofnodi pob un manylyn er mwyn medru cyflawni ei fagnwm opws pan ddeuai’r fwyell anochel.

Yn sicr, roedd y dasg a wynebai Leighton Andrews yn un anodd, gan fod cydnabyddiaeth gyffredinol nad oedd popeth yn fêl i gyd – o bell ffordd – yn y byd addysg yng Nghymru, a bod angen codi safonau. Yn gyffredinol, roeddwn yn cytuno efo llawer iawn o'i syniadau, ac yn cymeradwyo mwy nag un o’i strategaethau – er fod ambell un, megis bandio ysgolion, yn wallgo. Ond yn ei frys gwyllt i’w gweithredu yr oedd y drwg. Fel y dywed ei hun, mae’n berson diamynedd. ‘My biggest weakness… and my greatest strength… is my impatience’, meddai, gan ddweud hefyd, ‘I make no apology for the pace of change’. Ac ni cheir yr un ymddiheuriad. Pwrpas ei gyfrol, amheuaf, yw cyfiawnhau ei weithredoedd, a phan mae angen cyfiawnhau, cyfyd cwestiynau sylfaenol...

Dafydd Fôn Williams
Mwy

Dolig gwyn Dol’ddelan

Euros Wyn

Mae rhaglen ddogfen y bydd S4C yn ei darlledu cyn y Nadolig yn olrhain hanes ffilm arloesol a wnaed gan Americanwr yng Ngwynedd dros hanner canrif yn ôl. Yr hyn sy’n rhyfedd yw nad oes cofnod ohoni hyd yn oed yn astudiaeth orchestol yr awdurdod pennaf ar hanes ffilm yng Nghymru. Cynhyrchydd y rhaglen sy’n ymhelaethu yma.

 

1961. Roedd yr Avengers ar y teledu, y bilsen atal cenhedlu ar gael am y tro cynta’ erioed, a phymtheg mil o brotestwyr gwrth-niwclear wedi eu harestio ar Sgwâr Trafalgar. O ia, ac mi enillodd Spurs y lîg am y tro ola’ yn eu hanes.

Yn Nolwyddelan (Dol’ddelan i’w thrigolion), roedd bywyd yn mynd yn ei flaen heb ryw lawer o ffys. Mae’n bosib bod un o’r Jaguar E-Type newydd ’na wedi chwyrnellu trwy’r pentra, ar ei ffordd i rwla arall, neu ar goll. Ond rhyw le digon di-stwr fu Dolwyddelan er 1283 pan gipiwyd y castell gan y Saeson.

Newidiodd hynny am gyfnod byr ym mis Rhagfyr 1961 pan gyrhaeddodd Americanwr o’r enw Marvin Lichtner y pentra – bron fel dyfodiad Clint Eastwood yn Pale Rider – ar wahân i’r ffaith nad gwn Smith & Wesson oedd gan Lichtner ond camera Hasselblad. Yn ddiweddarach yn y chwedegau enillodd y ffotograffydd fri am gyfres o luniau o’r Beatles a dynnwyd ganddo yn Hyde Park ar gyfer Time Magazine. (Yn y lluniau mae’r pedwar yn eistedd ar fainc gyda dyn busnes mewn het bowler.) Tynnodd Lichtner hefyd luniau eiconaidd o JFK, Cassius Clay, Racquel Welch a Malcolm X.

Ond yr hyn a wnaeth Lichtner yn Nolwyddelan, reit ar ddechrau ei yrfa, sy’n berthnasol i ni, ac sy’n allweddol i hanes ffilm yng Nghymru. Dod yna wnaeth Lichtner i wneud ffilm.

Does dim sôn amdani yng nghampwaith Dave Berry, Wales and the Cinema – sy’n beth od, achos mae pob dim arall yn y gyfrol. Holwch unrhyw un sy’n ymddiddori ac yn ymhél â hanes ffilm yng Nghymru am ffilm Gymreig Lichtner, ac mi edrychan nhw’n syn arnoch chi –  bron fel petai cyrn wedi sbrowtio o’ch pen. Holwch bentrefwyr dan ddeugain oed Dolwyddelan hyd yn oed, a’r un fydd yr ymateb. Mae fel petasai’r hanes wedi mynd yn gyfrinach – yn omertà Maffiosaidd – ymysg to hyn y pentra. A nhw ymddangosodd ynddi wedi’r cyfan.

***********************************

Naw mlynedd cyn i Marvin Lichtner gyrraedd Dolwyddelan sefydlwyd cwmni o’r enw Caedmon Audio yn Efrog Newydd gan Barbara Cohen a Marianne Roney, dwy ferch ifanc oedd wedi taro ar syniad go dda. Eu bwriad oedd mynd ati i recordio beirdd a llenorion amlycaf y dydd yn darllen eu gwaith a gwerthu recordiau o’r darlleniadau. Cydnabyddir Caedmon fel catalydd y diwydiant llyfrau siarad enfawr sydd bellach â’i werth, yn yr Unol Daleithiau’n unig, oddeutu $2 biliwn y flwyddyn.

Targed Caedmon ar gyfer eu record gynta’ oedd Dylan Thomas. (Ymddiheuriadau i’r sawl ohonoch sy’n dioddef o Dylanoffobia, salwch sydd wedi lledu’n raddol trwy’r wlad ers bron i flwyddyn bellach yn sgil canmlwyddiant ei eni.) Roedd Dylan, wrth gwrs, yn enw mawr yn Efrog Newydd ar y pryd, a phan gyfarfu’r bardd â’r ddwy bartneres ym mwyty’r Little Shrimp dros ginio yn Ionawr 1952, cytunodd i gael ei recordio.

Digwyddodd hynny yn Neuadd Steinway ar 22 Chwefror. Cyn terfyn y sesiwn recordio sylweddolwyd nad oedd digon o gerddi i lenwi dwy ochr y record arfaethedig. Gofynnwyd iddo a oedd ganddo unrhyw ddeunydd arall. ‘Well, I did this story that was published in Harper’s Bazaar that was a kind of Christmas story,’ atebodd. I bob pwrpas felly, ar hap a damwain yr aeth y stori, A Child’s Christmas in Wales, i gymaint o gartrefi ar hyd a lled America...

Euros Wyn
Mwy

Rhagori ar Roy of the Rovers

Chwaraeon:  Derec Llwyd Morgan

Canodd y teleffon, ac atebais ef.
  ‘Dr Morgan?’
  ‘Ie.’
  ‘Syrjeri Coed-y-glyn sy ma. Ddowch chi i fewn i gael pigiad ffliw, y nghariad i?’
 Yn serchiadol fel yna y mae’r hyfrytaf o dderbynwragedd y feddygfa bob amser yn cyfarch ei chleifion.
  ‘A gaf i bigiad yr eryr yr un pryd, os gwelwch yn dda?’
  ‘Wrth gwrs y cewch chi, nghariad i. Dach chi’n rhydd ddydd Iau am dri?’
 A’r dydd Iau am dri i mewn â mi. Gan imi ddarllen catalog Gwledd y Nadolig Cyngor Llyfrau Cymru cyn mynd, a gweld ynddo hysbysebion am ddwsin o hunangofiannau, gofynnais i Nyrs Jane a gawn i drydydd pigiad.
  ‘A ph’un yw honno?’ gofynnodd gyda’i phlaendra deniadol arferol.
  ‘Pigiad rhag hunangofiantitis,’ atebais.
  ‘Ddim ar yr NHS,’ ebe hi. ‘Ond fe’i cewch am dâl.’ Ac fe’i cymerais.

Aeth ychydig ddyddiau heibio. Ni ddioddefais ddim o’r ffliw, ac ni chefais yr un bangfa eryrol. Ond mi gefais y twtsh lleiaf o hunangofiantitis. Wrthi’n darllen yn y Times ddetholiadau o’r cofiant newydd i Roy of the Rovers yr oeddwn pan afaelodd dimeiwerth o’r dwymyn ynof. Yn fy myw ni allwn beidio â mynd yn ôl drigain mlynedd i gofnodi fel yr awn unwaith yr wythnos, o’r Ysgol Ramadeg yn Rhydaman i’r siop bapur-newydd oedd ar bwys gorsaf fysus James, i brynu copi o’r Tiger. Yn y comic newydd sbon hwnnw y ganed ac y maged Roy Race, seren dra disglair Melchester Rovers, pêl-droediwr na ddeuai George Best, y ddau Ronaldo, Messi a Bale, hyd yn oed o’u rowlio’n un, ddim yn agos at gystadlu â’i gampau chwaraeyddol a’i anturiaethau goruwch-hanesyddol.

Ar hynny bach aeth y twtsh o hunangofiantitis heibio. Yr oeddwn wedi bwriadu adrodd bod y Central Cafe gyferbyn â’r siop bapur-newydd honno yn Rhydaman. Ac i mi yn y caffe hwnnw, naw mlynedd yn ddiweddarach, gael ffa pôb ar dost gyda neb llai na Waldo Williams. Ond, fel y dywedais, aeth y dwymyn heibio. Eto, nid cyn i mi ymfalchïo taw un o’r cyfeillion a ddeuai gyda mi i ôl comic Roy Race oedd Roy arall, a ddaeth ymhen blynyddoedd yn ddarlledwr gyda’r gorau ar Radio Wales, Roy Noble.
Brolio yr wyf pan ddywedaf i mi ar gae rygbi yn 1960–61 roddi pás bert i Roy sgorio ar yr asgell yn erbyn Ysgol Ardwyn Aberystwyth, pás bert y mae ef yn fythol ddiolchgar amdani. Brolio ymhellach yr wyf pan ddywedaf fod tîm Mr Noble a mi y tymor hwnnw wedi ennill pob un o’i gemau – camp na chyflawnodd Melchester Rovers mohoni yn ei holl hanes ysblennydd.

Derec Llwyd Morgan
Mwy

Breuddwydio mewn lliw: Arlunydd a’i dyheadau

Ann Gruffydd Rhys

Gwelodd 2014 sawl carreg filltir i’r arlunydd MARY LLOYD JONES: pen-blwydd arbennig, tair arddangosfa’n cydredeg, cyhoeddi hunangofiant, ac – efallai – dechrau gwireddu breuddwyd am weld canolfan i’r celfyddydau gweledol yng Nghymru.

Bore braf o aeaf yn Aberystwyth a minnau’n mynd i gyfarfod Mary Lloyd Jones yn yr Hen Goleg, lle mae ganddi stiwdio. Mae’r gwynt yn fain yn Stryd y Brenin a chamaf i mewn yn ddiolchgar drwy borth tywodfaen un o adeiladau hynotaf Cymru; ‘this most exotic of High Victorian buildings’, yn ôl The Buildings of Wales: Carmarthenshire and Ceredigion. Adeg cyhoeddi’r llyfr hwnnw yn 2006 roedd yr adeilad yn dal yn rhan weithredol o goleg y Brifysgol, yn ferw gan fyfyrwyr fel y buasai erioed, ond daeth y dydd y bu’n rhaid i’r Adran Gymraeg, hyd yn oed, godi’i phac a’i llusgo’i hun yn anfoddog i fyny rhiw Pen-glais. Does yna fawr neb o gwmpas heddiw, dim ond ychydig fyfyrwyr o’r ysgol gelf yn braslunio’r bensaernïaeth ‘egsotig’.

’Sgen i ddim syniad ble i gael hyd i Mary ond nesâf at y cwad yn obeithiol. ‘The interiors have suffered neglect and need some spirited colour decoration’ oedd barn awduron y gyfrol uchod. Tybed a fyddai Tom Ellis yn cytuno? Dacw fo yn y pellter, ei fraich yn yr hanner gwyll yn ymestyn i gyfeiriad y galeri fel petai’n dweud ‘Galle fan’ne wneud efo chydig o liw i ddechre!’ Ond na phoener, mae Mary Lloyd Jones wedi ’morol am hynny, oherwydd mae unarddeg o’i baneri yn hongian yn osgeiddig a hyderus o’r oriel, yn llenwi’r gofod â lliwiau a ffurfiau, marciau a geiriau. A dim ond dechrau yw hyn, fel y clywaf wedyn. Mae gan Mary gynlluniau ar gyfer y lle!
Diolch byth down ar draws ein gilydd cyn i mi fynd ar goll yn y gwningar gothig yma, a dyma setlo i lawr yn ei stiwdio siriol olau i gael sgwrs go iawn, gan ddechrau gyda’i chefndir.

No Mod Cons yw teitl ei llyfr, gyda’r ‘No’ yn cyfleu, mewn modd negyddol, cyfnod ei magwraeth ym Mhontarfynach y 1930au a’r 1940au: dim trydan, dim dwr i’r ty, dim ty bach dan yr unto na stafell molchi, ar adeg pan oedd trigolion Aberystwyth yn mwynhau cyfleusterau’r 20g. Ar yr ochr gadarnhaol, fodd bynnag, cafodd blentyndod dedwydd, a phob anogaeth i arlunio, gan brofi caredigrwydd a chymdeithas cymdogaeth dda Gymraeg ar ei gorau. ‘Everyone,’ ysgrifenna, ‘who took part in these sociabilities spoke Cymraeg. Cymraeg was the unquestioned norm.’ Felly pam sgwennu yn Saesneg?

‘O’n i eisiau i bobl – ’ meddai’n bwyllog, ‘ – oedd ddim yn siarad Cymraeg, yn ogystal â’r Cymry, i ddeall beth oedd y problemau, sut beth oedd hi i fod yn artist ac yn byw yng ngorllewin Cymru, a bod yn fenyw. Allen i ddim bod wedi sgrifennu tan nawr – achos dim ond nawr rwy’n gweld y patrwm. Mae e lot i’w wneud â darllen, a deall, am agweddau gwahanol artistiaid, ac am ieithoedd lleiafrifol. Erbyn hyn dw i wedi cael amser i feddwl, a dod i gasgliadau am rai pethau.’

Roedd mynychu Ysgol Ramadeg Ardwyn, gyda’i haddysg a’i gogwydd Seisnig, yn dipyn o sioc i ferch fach swil o’r wlad, ac ymrodd i arlunio fel ffordd o oroesi, ac, yn y pen draw, i ragori. Yn ddwy ar bymtheg oed ffodd am ei bywyd i brofi rhyddid a manteision addysg mewn coleg celf yn y ddinas agosaf, Caerdydd. (Na, does dim yn newydd!)

Ymhen amser dychwelodd i orllewin Cymru i fyw a chodi teulu, ond aeth blynyddoedd heibio cyn iddi ddarganfod y ffordd ymlaen gyda’i chelfyddyd. Ar ôl treulio blynyddoedd yn awyrgylch Seisnig y coleg celf a gorfod gwadu ei hunaniaeth Gymreig, gwelodd mai ei chynefin, wedi’r cyfan, oedd yr hyn a oedd yn gwir gyfrif iddi, o ran creu celfyddyd...

Ann Gruffydd Rhys
Mwy