Richard Wyn Jones
Dychryn a phanig yn y dyddiau olaf cyn y refferendwm ar annibyniaeth i’r Alban ym mis Medi a barodd i Cameron, Clegg a Miliband dyngu llw y bydden nhw’n gwarantu rhagor o bwerau i’r Alban yn syth bin os byddai’r etholwyr yn pleidleisio Na. Er mai i bobl yr Alban y gwnaed y Llw, mae’r geiriau’n diasbedain drwy wleidyddiaeth Cymru hefyd.
Does dim dwywaith amdani, roedd refferendwm annibyniaeth yr Alban yn brofiad sobreiddiol i arweinwyr y pleidiau unoliaethol yng Nghymru. Nid yn unig oherwydd bod y canlyniad wedi dangos fod yr Undeb yn fwy bregus nag yr oedden nhw – fel, a bod yn deg, roedd y mwyafrif o bobl – wedi ei gredu. Yn fwy na hynny gwelwyd yn eglur cyn lleied o ddylanwad sydd ganddyn nhw ar eu penaethiaid yn Llundain. Ar ôl blynyddoedd lawer pan fu Dave, Nick ac Ed (a’u rhagflaenwyr) yn sefyll gerbron cynadleddau Cymreig eu pleidiau yn brolio fod Andrew, Kirsty a Carwyn (a’u rhagflaenwyr hwythau) yn ‘lleisiau cryf a dylanwadol dros Gymru’, gwelodd y byd a’r betws pa mor ddiystyr-nawddoglyd yw’r math yma o rethreg mewn gwirionedd. Fel y gwyr pawb bellach, pan fo acenion Albanaidd yn galw mae gwleidyddion Llundeinig am y gorau’n troi clust fyddar i leisiau Cymreig.
‘Y Llw’ (The Vow) a gyhoeddwyd ar dudalen flaen y Daily Record ychydig ddyddiau cyn y refferendwm oedd y mynegiant mwyaf eglur o ddirmyg gwleidyddion Llundain tuag at Gymru. Wrth addo i etholwyr yr Alban y byddai Fformiwla Barnett yn parhau doed a ddelo, yr oedd Dave, Nick ac Ed hefyd yn dweud wrthym ni’r Cymry nad yw ein hanghenion na’n dyheadau ni yn cyfrif dim. Naw wfft i’r ffaith fod Fformiwla Barnett yn annheg â Chymru – ffaith a dderbyniwyd gan bawb sydd wedi ystyried y mater o ddifrif. Dyma fater a ddaeth yn dôn gron yn ymwneud gwleidyddion unoliaethol Cymreig â’u penaethiaid yn Llundain dros y blynyddoedd diwethaf. Os yw gwleidyddion unoliaethol o’r Alban yn mynnu ei pharhad yna parhau fydd hi. Fe wyr Dave, Nick ac Ed y bydd unoliaethwyr Cymru yn plygu i’r drefn. Ond rwy’n bell o fod yn sicr eu bod nhw wedi llawn sylweddoli eto pa mor gostus y gallai hynny fod i’w pleidiau eu hunain: ie, hyd yn oed yng Ngwalia dawel.
* * *
Daeth yr alwad am ‘ariannu teg i Gymru’ yn o themâu canolog ein gwleidyddiaeth. Mae’r gyfundrefn ariannu bresennol – cyfundrefn Fformiwla Barnett – yn annheg â ni mewn dwy ffordd.
Yn gyntaf, nid yw’r Fformiwla’n cymryd unrhyw ystyriaeth o angen. Yn ôl adroddiad Comisiwn Holtham a gyhoeddwyd yn ôl yn 2009, petai Cymru’n cael ei hariannu ar yr un sail â rhanbarthau Lloegr (lle cymerir angen i ystyriaeth), fe fyddem yn derbyn tua £300 miliwn yn fwy bob blwyddyn gan ein bod yn wlad gymharol dlawd a difreintiedig. Dyma’r swm y mae Carwyn Jones yn parhau i bregethu yn ei gylch. Ochr arall i’r geiniog yw bod yr Alban, gwlad gymharol gyfoethog, yn derbyn llawer mwy na’i ‘hangen’ – rhwng £3 biliwn a £4 biliwn yn fwy bob blwyddyn. Er mai yn anaml iawn y gwnaed hynny’n amlwg, roedd y dybiaeth y dylid tocio yn yr Alban er mwyn i ni gael chwarae teg yn sicr ymhlyg yn y galwadau cyson a glywyd yng Nghymru am ‘ddiwygio Barnett’.
Nid yn unig y mae’r Fformiwla ei hun yn anwybyddu angen, ond ar ben hynny, ac oherwydd ei nodweddion mathemategol yn hytrach nag unrhyw fwriad maleisus, mewn cyfnodau o gynnydd mae gweithredu’r Fformiwla yn tueddu i wasgu gwariant cyhoeddus i lawr tuag at y ‘norm’ Seisnig. Dyma a elwir yn ‘wasgfa Barnett’ neu’r ‘Barnett squeeze’. (Heb fanylu’n ormodol, bu effaith y wasgfa yn llai amlwg o lawer yn yr Alban nag yng Nghymru, sy’n golygu ein bod ni’n colli ddwywaith: oherwydd y modd y mae Barnett yn anwybyddu angen ac oherwydd bod y wasgfa’n brathu’n waeth dan amgylchiadau Cymreig. Ie wir, gwyn ein byd.)
O olrhain y drafodaeth Gymreig, gwelir bod sicrhau ‘ariannu teg’ yn cael ei ystyried nid yn unig fel mater o bwys ynddo’i hun ond hefyd fel rhag-amod ar gyfer datganoli elfennau o’r gyfundrefn dreth incwm i Gymru. Yn wir, i sylwebwyr sinigaidd eu hanian (gan gynnwys, yn yr achos presennol, eich colofnydd), bu’r alwad am ‘ariannu teg’ yn esgus cyfleus i beidio â datganoli treth, datblygiad a fyddai’n siwr o osod gwleidyddiaeth a gwleidyddion Cymreig dan y chwyddwydr mewn modd nas gwelwyd o’r blaen...