Rhagfyr 2019 i Ionawr 2020 / Rhifyn 683-684

Ym mis Mai 2010 cafodd Arianwen Parry ei hanrhydeddu yng Ngŵyl y Fedwen Lyfrau am gyfraniad oes i’r diwydiant llyfrau Cymraeg. Cefais innau’r fraint o gyflwyno’r tlws iddi ar ran Cwlwm y Cyhoeddwyr ac er bod ei meddwl yn dechrau pylu, nid anghofiaf byth ei gwên y diwrnod hwnnw. Roedd ar ben ei digon.

Roedd agor siop llyfrau Cymraeg yn Nhan-y-graig, Llanrwst, ar y cyd â’i gŵr Dafydd Parri, yn gryn fenter ym mhumdegau’r ganrif ddiwethaf. Ond nid dau berson cyffredin oedd Arianwen a Dafydd. Roedd y ddau wedi cyfarfod yn Sir y Fflint, y ddau’n athrawon ifanc ac ar dân dros y Gymraeg. Yn eu horiau hamdden rhoesant gynnig ar werthu llyfrau o gefn fan ac yn y farchnad yn Llanrwst. Yna ar ôl priodi, dyma agor siop yn 1955, gydag Arianwen yn arwain a Dafydd yn gefn iddi ac yntau’n parhau i ddysgu ym Mhentrefoelas ac wedyn yn Ysgol Fodern Llanrwst a drodd yn Ysgol Dyffryn Conwy.

Dwi ddim yn wyddonydd o fath yn y byd. Ond fe wn i’n iawn nad lol botes maip yw’r holl sôn sydd am newid hinsawdd ac am y blaned yn cynhesu. Fel pawb sy’n berchen gardd a lawnt gallaf hawlio fod gen i brawf o hynny. Ugain mlynedd yn ôl, pan symudais yma gyntaf, roeddwn i’n gallu rhoi’r gorau i dorri’r glaswellt yn gynnar ym mis Hydref. Bellach mae’r borfa’n dal i dyfu tan ddiwedd Tachwedd neu ddechrau Rhagfyr. Ond er bod hynny’n berffaith wir, ydi hi’n iawn imi ddefnyddio twf y glaswellt yn fy ngardd fel prawf digamsyniol o newid hinsawdd? Pwy sydd i ddweud na ddigwyddodd yr un peth yn union gan mlynedd, dyweder, yn ôl? Ar y llaw arall, mae bron y cyfan o wyddonwyr difrif y byd yn cydnabod bod yr Arctig o bobman yn cynhesu erbyn hyn yn sobr o gyflym.

Dan amgylchiadau o’r fath roedd yn anochel y byddai cynhesu byd-eang yn cael y bai gan lawer am y cyhoeddiad fod Prifwyl Llanrwst eleni wedi gwneud colled ariannol o £158,982. Wrth reswm, mae hi’n ffaith anwadadwy mai’r tywydd fu’n gyfrifol am y rhan fwyaf o’r golled wrth i awdurdodau’r Eisteddfod orfod cau Maes B ddeuddydd yn gynnar. Ond nid ffenomenon newydd yw tywydd mawr yn ystod wythnos y Steddfod. Fe ddaru hi fwrw a chwythu’n ddi-baid, bron, yn Abergwaun yn 1986. Ysgogwyd Machraeth gan y ddrycin a’r dilyw i weithio englyn sy’n dal i gael ei ddyfynnu hyd y dydd heddiw:

O dan draed mae’r mwd yn drwch, – yn sicli
          Fel siocled neu bibwch.
     I hwn ni cherddai’r un hwch
     Ella, ond mewn tywyllwch.

Y diwrnod wedi Gŵyl San Steffan oedd hi. Un o’r diwrnodau llwm heb enw hynny sy’n rhyw stwna ar gynffon ’Dolig, yn ymddiheuro am fodoli. Ond roedd Jane wedi bod yn edrych ymlaen at y llymder hwn, at y diwrnod yma oedd â diffyg sglein a phwrpas i bawb yr un fath.

Gwnaeth yr uwd yn y sosban a’i droi’n freuddwydiol yn fwy nag oedd raid. Cafodd foddhad yn plymio’i llwy i mewn i’r syrap melyn a’i wylio’n disgyn yn ddioglyd i mewn i’r uwd, gan greu pwll bach euraid yn y canol. Roedd blas da arno bora ’ma, y melyster yn falm. Yn gwmni.

Dechreuodd y peipiau wneud rhyw sŵn pan oedd hi wrthi’n golchi’i llestr a’i mwg, rhyw hen riddfan annifyr oedd yn awgrymu fod y peipau ar fin pwdu. Gan ei bod wedi bod yn anarferol o oer eleni, roedd hi wedi clywed hyn o’r blaen cyn i’r peipiau gracio.

Fe gaf fy holi’n aml ynghylch paru caws a gwin, a dydi’r ateb byth yn syml – rhyw ateb twrnai gewch chi os nad ydi’r cwestiwn am gaws neu win penodol. Gyda chymaint o gawsiau gwirioneddol ragorol yn cael eu cynhyrchu yng Nghymru bellach, dyma awgrymu rhai parau sydd wedi fy mhlesio i, gan obeithio eich annog chithau hefyd i arbrofi y tu hwnt i’r doethineb traddodiadol.

Mae caws Brefu Bach o ardal Bethesda wedi cael clod haeddiannol ers ei gyflwyno gwta ddwy flynedd yn ôl. Dyma gaws o laeth dafad amrwd, caws ffresh, hufennog, gydag arlliw diddorol o lemwn yn ei ôl-flas. I’w baru gydag o, oherwydd ei natur ddelicet, beth am win gwyn ac iddo fymryn o felyster – Riesling wedi ei gynaeafu’n hwyr o Alsace, neu Chenin Blanc o’r Loire efo arlliw bach o fêl yn wrthgyferbyniad i’r blas lemwn. Sauvignon Blanc hefyd, ond sticiwch at Ffrainc – byddai rhai Marlborough yn llethu.