Rhagfyr 2020 i Ionawr 2021 / Rhifyn 695-696

Digon ar eu plât – brwydr y bwytai i oroesi

Tra oeddwn ar daith gwaith i’r gogledd yng nghanol mis Mawrth fe glywais newyddion mawr. Ro’n i’n swpera â chyd-berchennog Manorhaus Rhuthun (a chadeirydd Twristiaeth Gogledd Cymru) Chris Frost, pan dderbyniodd alwad frys. Gweinidog yr Economi, Trafnidiaeth a Gogledd Cymru, Ken Skates, oedd ar y ffôn. Ei neges? ‘Paratowch i gau eich busnes am chwe mis.’

Yn syfrdan braidd, es i ymlaen ar fy nhaith i brofi lletygarwch Castell Deudraeth. O dan yr amgylchiadau – ac wythnos cyn cyhoeddi’r clo mawr – doedd ’nunlle gwell i ddod yn ôl at fy nghoed. Roedd fy ymweliad â Phortmeirion, sy’n gwneud cymaint dros Gymru a’r Gymraeg ar lefel ryngwladol, yn falm i’r enaid. A serch gofidiau cwsmeriaid a staff, dyfalbarhau a wnaeth pawb â’u gwaith, gan gyrraedd safonau uwch nag erioed o ragoriaeth. Gadewais dan deimlad, â baneri Cymru a’r Undeb Ewropeaidd yn cyhwfan yn dawel uwch afon Dwyryd.

Wrth nadreddu fy ffordd tuag adref i Gaerdydd, pasiais ddrysau caeedig Bistro Bermo a Bwyty Mawddach gydag un cwestiwn ar fy meddwl: be nesa?

Lowri Haf Cooke

Mwy

Dameg y caws – gwleidyddiaeth 2020

Megis syllu ar gysgodlun y mae ei amlinell yn glir ond ei du fewn yn dywyll, go brin y byddai neb am roi ond hyn a hyn o sylw i minutiae diflastod eithriadol misoedd Covid-19. Digwyddiadau’n ymwneud â’r pla yn hytrach na’r pla ei hun sy’n bwysig o ran dyfodol y gymdeithas, ac mae hen ddigon o’r rheini.

Ar y llwyfan rhyngwladol, Black Lives Matter. Yng Nghymru, Yes Cymru. Ac yng Nghymru, Black Lives Matter hefyd wrth gwrs. Pethau anarwyddocaol os ydi rhywun yn synio am wleidyddiaeth fel cyfarfod o is-bwyllgor seneddol. Pethau gyda’r pwysicaf o feddwl am bolitics fel ewyllys y bobl.

O ran Black Lives Matter, mi fydd yn arwain, gobeithio, at Gymru Gymraeg amlhiliol a thecach. Eto, nid oes gwleidydd Cymraeg du na bardd Cymraeg du, ac mae llawer i’w gyflawni cyn creu gwlad sy’n gyfiawn gyfartal.

O ran Yes Cymru, maen nhw wedi rhoi mater ymreolaeth Gymreig ar yr agenda wleidyddol mewn ffordd ddifrif am y tro cyntaf er 1896.

Simon Brooks

Mwy

Prif Erthygl

Cummings, y Blaid Lafur Gymreig a Yes Cymru – tri pheth i’n gogleisio dros yr Ŵyl

MAE YMADAWIAD DOMINIC CUMMINGS YN NEWYDDION DRWG I GYMRU!

Go brin y bydd llawer o ddarllenwyr BARN wedi tristáu wrth weld Dominic Cummings yn cario ei focs bach trwy ddrws 10 Stryd Downing gan ffarwelio – yn derfynol, fe ymddengys – â’r llywodraeth y bu’n ddylanwad mor ffurfiannol arni. Wedi’r cyfan, roedd hi’n amlwg fod y rhan fwyaf o aelodau’r llywodraeth honno wedi hen gael llond bol ar ei ymddygiad ymosodol ac annymunol. Dyma ŵr a fuasai’n gallu cychwyn ffrae hefo’i gysgod ei hun. Nid oes amheuaeth chwaith nad oedd ei ymweliad â Swydd Durham yn ystod y cyfnod clo cyntaf – a pharodrwydd Johnson i amddiffyn yr anniffynadwy – yn drychineb o ran y modd y mae’r wladwriaeth hon wedi ymdrin â’r pandemig. Felly gwynt teg ar ei ôl?

Efallai wir. Ond ai dyna’r stori’n gyflawn?

Richard Wyn Jones

Mwy

Cip ar weddill rhifyn Rhagfyr/Ionawr

Cristnogion Trump – Jerry Hunter
Cofio Saeb Erekat, amddiffynnwr Palesteina – Iolo ap Dafydd
Edrych yn ôl ar 2020 – Eilir Llwyd, Angharad Puw Davies, Meg Elis ac Owain Elidir Williams
Cynghorion ar gyfer ’Dolig gwahanol – Andrew Misell
Stori newydd gan Eigra Lewis Roberts
Teyrngedau i Teleri Bevan, Machraeth, Mari Lisa a John Meurig Thomas – Meirion Edwards, Gerwyn Wiliams a Robin Williams
Llyfrau newydd yr Ŵyl – barn ein hadolygwyr

Mwy

Celf

Ceinder yn nyddiau’r Covid

Peidied neb â phrynu slipars i mi eleni. Anrheg ddiddychymyg ydyn nhw ar y gorau ac wedi byw mewn pâr am fisoedd nes iddynt ddechrau bwrw eu blew a chodi pwys arna’i, byddai’n anodd mygu sgrech o ganfod pâr arall dan y goeden ’Dolig. Dyma flwyddyn sy’n galw am anrheg fythgofiadwy – rhywbeth unigryw ac arwyddocaol i’w drysori fel atgof melys o gyfnod pan yr oedd y rheini’n bethau ddigon prin.

Ond tydi siopa ’Dolig ddim yr un fath eleni, ddim yr esgus arferol i din-droi na gwneud diwrnod ohoni. Ac o’i hanfod, mae prynu darn o gelf yn galw am lawer mwy o ystyriaeth a synfyfyrdod na phicio i Marks & Spencer. Mae ymweliad ag oriel, boed i brynu neu beidio, yn bleser sy’n tynnu’n gwbl groes i waharddiadau a chyfyngiadau eleni. Ac eto, o bori ar y we, daw’n amlwg fod orielau ar hyd a lled Cymru yn symud fwyfwy i’r gofod seiber er mwyn arddangos a gwerthu gwaith eu hartistiaid.

Ruth Richards

Mwy

Catrin sy'n dweud

Moethusrwydd yr ailwerthuso

Roedd cyhoeddiad fy ffrind gorau mewn sgwrs Zoom yn ôl ar ddechrau mis Ebrill ei bod wedi dechrau pobi bara yn gadarnhad, os oedd angen hynny, ein bod yn byw mewn cyfnod tra gwahanol i’r hyn a brofwyd erioed gennyf fi a’m cenhedlaeth 50-a-rhywbeth-oed. Does dim dwywaith ei bod hi’n gogydd a hanner, a’i spaghetti bolognese yn chwedlonol flasus, ond roedd ei bwriad i bobi, a phobi bara surdoes ar ben hynny, wedi fy ngadael yn gegrwth. Onid dyma’r union fath o beth y byddai’r ddwy ohonom fel arfer wedi crechwenu’n sinigaidd yn ei gylch dros lasiad neu fwy o win? Ond roedd hynny, wrth gwrs, mewn bywyd arall, yn yr Oes Cyn-cyfnod-clo. ‘Lockdown goals’ oedd y pethau i anelu atynt bellach, a lle bynnag yr edrychem – ar wefannau, cyfryngau cymdeithasol, rhaglenni teledu – roedd yna gyngor cyson ar sut i dreulio ein hamser ychwanegol ar yr aelwyd.

Catrin Evans

Mwy

Nid Gwyddel ffug yw’r Arlywydd Biden

Perfformiad gan y Chieftains o bosib, cerdd gan Seamus Heaney… heb os, mi fydd elfen Wyddelig i seremoni urddo’r Arlywydd Joe Biden (pa ffurf bynnag fydd y seremoni honno yn ei chymryd o ystyried cyfyngiadau Covid-19). Fel mae pawb yn gwybod erbyn hyn (yn sicr pawb yma yn Iwerddon), Joe Biden ydi’r arlywydd mwyaf Gwyddelig ers John F. Kennedy i gyrraedd y Tŷ Gwyn. Dyma rywbeth y mae Biden ei hun yn hynod o falch ohono – a rhywbeth y mae o’n cyfeirio ato’n aml.

‘Mae gogledd-ddwyrain Pennsylvania wedi ei sgwennu ar fy nghalon,’ meddai Joe Biden un tro, ‘ond mae Iwerddon wedi ei sgwennu ar fy enaid.’ Wrth gwrs, mae pob ymgeisydd mewn etholiad arlywyddol Americanaidd yn hawlio rhyw fath o gysylltiad ag Iwerddon. Gan fod 33 miliwn o bobl yn yr Unol Daleithiau sydd o dras Gwyddelig, mae’r rheswm yn amlwg: pleidleisiau.

Bethan Kilfoil

Mwy

Darllen am ddim

‘Plaid genedlaethol Lloegr a gelyn Prydeindod’

Holi Guto Bebb

Flwyddyn union ar ôl iddo adael San Steffan, mae’r gŵr a fu’n cynrychioli Aberconwy ar ran y Ceidwadwyr yn trafod ei ddeng mlynedd yn y Senedd ac yntau erbyn hyn yn Gyfarwyddwr Rheoli Gwasanaethau Yswiriant Undeb Amaethwyr Cymru. Ac mae ei farn am ei hen blaid yn ddamniol.

Y troeon diwethaf y gwelais i Guto Bebb cyn y cyfweliad hwn oedd ar derfyn haf y llynedd. Ar y teledu yr oedd hynny. Prin yr âi hanner diwrnod heibio bryd hynny heb iddo gael ei holi ar bob un o’r gwasanaethau newyddion, ynghyd â’r rebeliaid Torïaidd eraill a oedd yn bygwth gwneud teyrnasiad Boris Johnson fel Prif Weinidog yr un byrraf a fu erioed. Nid felly y bu ac o fewn dim o dro roedd Guto a 21 draenen Dorïaidd arall yn ystlys Boris – gan gynnwys ŵyr Winston Churchill, Syr Nicholas Soames, a Thad Tŷ’r Cyffredin, Ken Clarke – wedi cael eu diarddel gan y Prif Weinidog penfelyn a phenchwiban. Ymddiswyddodd dau Dori arall yr un pryd. Ac un o’r rheini oedd Jo Johnson, brawd y Prif Weinidog ei hun.

Afraid yw cofnodi sut yr aeth Boris ymlaen i ennill buddugoliaeth gyfforddus yn yr etholiad cyffredinol yn Rhagfyr y llynedd. Ac afraid dweud hefyd mai dyna pryd y rhoddodd Guto Bebb y gorau i fod yn aelod seneddol.

Mae hynny’n esbonio pam nad ar College Green yng nghysgod Palas Westminster y gwelais i Guto Bebb y tro hwn ond yng nghysgod castell Caernarfon. O bellter diogel, yn swyddfa Undeb Amaethwyr Cymru, fe ofynnais iddo i gychwyn y cwestiwn mwyaf amlwg o’r cyfan: oedd o’n colli San Steffan?

‘A bod yn gwbl onest, ychydig iawn, iawn. Ac mae ’na reswm am hynny. Dwi ddim yn credu bod neb yn San Steffan wedi cael blwyddyn arferol. Tydyn nhw chwaith ddim wedi cael mynd ar gyfyl y lle rhyw lawer oherwydd aflwydd Covid-19. Ac, wrth gwrs, fel roedd hwnnw’n cychwyn mi oeddwn innau’n cychwyn ar swydd newydd. Felly dydw i ddim wedi cael llawer o amser i feddwl ydw i’n gweld colli bod yn aelod seneddol.’

Vaughan Hughes

Darllen am ddim

Ysgrif Goffa

Copaon, trobwyntiau, a thynfa gwlad

Cofio Jan Morris (1926–2020)

Pe baech yn edrych ar fywyd Jan Morris fel tirlun fe welech wlad ryfeddol, mynydd-dir urddasol yn frith o gopaon. Byddai un o’r rheini’n uwch na’r lleill, wrth reswm, sef copa Eferest, Chomolungma, y mynydd uchaf yn y byd. James Morris fel ag yr ydoedd bryd hynny, yn haf 1953, oedd y newyddiadurwr ifanc a dorrodd y stori – sgŵp y ganrif – fod Edmund Hillary a’r Sherpa Tenzing Norgay wedi llwyddo i’w ddringo. Wedi tasgu i lawr y llethrau rhew o Base Camp ar ras wyllt a pheryglus a hithau’n nosi, anfonodd neges mewn côd yn ôl i’r Times.

Fe gyhoeddwyd y stori ar noswyl coroni Elizabeth II, sef dathliad olaf yr Ymerodraeth Brydeinig, efallai, cyn i’r trefedigaethau fynnu eu rhyddid a’u hannibyniaeth. Mae’n briodol, felly, taw Jan Morris yr hanesydd a ysgrifennodd y cronicl gorau o’r Ymerodraeth honno yn nhrioleg y Pax Brittanica (1968, 1973 ac 1978), detholiad o straeon a digwyddiadau wedi’u cyflwyno mewn arddull eiriol a chydag asbri heintus a ddaeth yn nodweddiadol ohoni.

Jon Gower

Mwy