Azerbaijan ac Armenia – brwydr diriogaethol – Iolo ap Dafydd
Tröedigaeth Ewro-garwr: portread o Dr David Owen – Andrew Misell
Covid-19 a ffin Iwerddon – Bethan Kilfoil
Y Pla Du – tystiolaeth y beirdd – Bleddyn Owen Huws
Cyfraniad hynod John Eilian – Geraint Percy Jones
Cofio John Meirion Morris, John Walter Jones a D.H. Davies – Gareth Owen, Dafydd Elis-Thomas a D. Ben Rees
Gwobrau Nobel yn cydnabod gwyddonwyr benywaidd – Deri Tomos
Pwysau i yrru plant yn ôl’r ysgol – Beca Brown
Tachwedd 2020 / Rhifyn 694
Cip ar weddill rhifyn Tachwedd
‘Gŵr y weledigaeth gampus, gywrain’
Cofio Emyr Humphreys (1919–2020)
Pan gladdwyd Emyr Humphreys ym mynwent newydd Capel Soar, Bryn-teg, Sir Fôn ddechrau mis Hydref, claddwyd un o’n llenorion gwir fawr. Flynyddoedd lawer yn ôl argraffodd Cyngor y Celfyddydau boster rhagorol o ‘Hon’ T.H. Parry-Williams, y soned wladgarol fwyaf cofiadwy a luniwyd gan neb, ac a ddysgwyd ar ein cof gan filoedd ohonom. Byddai eisiau can rolyn papur-wal i brintio poster o Outside the House of Baal (1965), nofel aruthrol ardderchog Emyr Humphreys. Ni allai neb ei dysgu ar ei gof, ond talai i bawb sy’n ymddiddori yn natblygiad y Gymru Fodern ei darllen a’i dadansoddi, fel y darllenant ac y dadansoddant ‘Hon’. Un yw honno o gyfres ryfeddol o nofelau a straeon a cherddi ac ambell ddrama a ysgrifennodd yr awdur tra amryddawn hwn yn ystod gyrfa lenyddol lewyrchus dros ben a barodd o 1946 tan 2018.
Derec Llwyd Morgan
Bywyd ar ôl Wylfa Newydd
Nid syndod oedd darllen sylwadau John Idris Jones (BARN, Hydref 2020) am benderfyniad Hitachi i roi’r gorau’n llwyr i’w cynllun i godi dau adweithydd niwclear enfawr yn yr Wylfa, ac yntau’n un a fu’n rhan o’r diwydiant niwclear ar hyd ei yrfa. Roedd y penderfyniad yn anochel gan nad oedd Hitachi yn fodlon defnyddio’u cronfeydd sylweddol eu hunain fel cwmni i dalu am y gwaith adeiladu. Pa ddisgwyl wedyn oedd i fuddsoddwyr eraill dalu am y dechnoleg fudr, beryglus, hen ffasiwn ac eithriadol ddrud hon? Nid dyma’r enghraifft gyntaf o roi’r gorau i gynllun adeiladu niwclear. Tynnodd NuGen, sef partneriaeth rhwng Toshiba ac Engie o Ffrainc, allan o gynllun i adeiladu adweithyddion AP1000 Westinghouse, ar safle Moorside drws nesaf i Sellafield, oherwydd diffyg diddordeb gan unrhyw un i fuddsoddi. Diddorol hefyd yw nodi gwrthwynebiad gwleidyddol cynyddol gan gynghorau yn Suffolk ac Essex i gynlluniau Sizewell C a Bradwell B, dau gynllun y mae gan gorfforaeth niwclear wladwriaethol Tsieina ddiddordeb ynddynt.
Felly, beth nesaf?
Dylan Morgan
Prif Erthygl
Uchelgais Adam Price – a swyddogaeth Plaid Cymru
Mae’n siŵr gen i fod darllenwyr cyson y golofn hon wedi sylwi fy mod, ar adegau, yn fy ailadrodd fy hun. Rhaid cyfaddef nad yw hynny bob tro’n fwriadol! Gan amlaf, fodd bynnag, mae’r ailadrodd yn fwriadol, gan adlewyrchu’r angen i ddychwelyd drosodd a throsodd at y cwestiynau mwyaf sylfaenol ynglŷn â natur gwleidyddiaeth ein gwlad. Un o’r rheini, a thestun colofn y mis hwn, yw ‘Beth yw pwrpas Plaid Cymru?’
Yn adroddiad diweddar Comisiwn Annibyniaeth y blaid ceir datganiad moel yn nodi mai ‘ffurfio Llywodraeth’ yw ei phriod waith. O droi at wefan Plaid Cymru, atgyfnerthir y neges gyda ffilm fach effeithiol yn cyflwyno ei harweinydd, Adam Price, fel ‘Prif Weinidog nesaf Cymru’.
Nid oes dim yn afresymol ynglŷn â’r uchelgeisiau hyn. Mae gan Blaid Cymru bob hawl i ddeisyfu ffurfio llywodraeth a chwblhau ‘Stori Adam’. Ond tybed ai dyma’r hyn y dylai Plaid Cymru fod yn ei flaenoriaethu, yn enwedig yn y cyfnod sydd ohoni?
Richard Wyn Jones
Darllen am ddim
Covid yn grymuso datganoli – ac yn hwb i annibyniaeth?
Yn 2014 dangosodd pôl piniwn gan ICM ar ran y BBC mai dim ond 48% o boblogaeth Cymru a ddeallai mai Llywodraeth Cymru oedd yn gyfrifol am y Gwasanaeth Iechyd Gwladol. Ac mor ddiweddar â mis Chwefror eleni roedd Aelodau Seneddol ac Aelodau Cynulliad y Blaid Lafur yn ymgyrchu yn erbyn cau adran achosion brys Ysbyty Brenhinol Morgannwg. Roedden nhw’n gwneud hynny gan wybod bod y cyhoedd mor anwybodus a dryslyd fel na fyddai’r mwyafrif yn sylweddoli bod Llafur, i bob pwrpas, yn ymgyrchu yn erbyn eu plaid eu hunain.
Byddai’n ddiddorol pe byddai ICM a’r BBC yn cynnal pôl piniwn o’r boblogaeth eto heddiw er mwyn holi faint fyddai’n gwybod pwy sy’n rheoli’r gwasanaeth iechyd. Ymddengys yn hynod annhebygol y byddai’r mwyafrif bellach yn anwybodus.
Dechrau digon ansicr fu i ymdrechion Llywodraeth Cymru i hysbysu pobol mai nhw fyddai’n rheoli ymateb y genedl i Covid-19. Cafwyd erthygl ganol mis Mawrth ar wefan Nation.Cymru, yr ydw i’n olygydd arni, gan y lobïwr Daran Hill yn beirniadu’r ymdrechion cychwynnol yn hallt. Cefais neges braidd yn biwis yn ymateb gan unigolyn o fewn y llywodraeth yn dweud, ‘Does gen ti ddim syniad pa mor galed ydan ni’n gweithio ar hyn o bryd.’
Ond efallai, petaent heb adael i ugain mlynedd o ddryswch bwriadol ddatblygu ynglŷn â phwy oedd yn rhedeg y gwasanaeth iechyd, fydden nhw ddim wedi gorfod gweithio mor galed? Efallai, pe na baen nhw gwta fis ynghynt wedi bod yn ymgyrchu yn erbyn eu gwasanaeth iechyd eu hunain, y byddai pobol eisoes wedi deall y pethau sylfaenol yma?
Mae’r ffaith eu bod wedi llwyddo i hysbysu’r cyhoedd pwy oedd â’r grym i ymateb i Covid-19 mor gyflym yn brawf o’u gwaith caled nhw a hefyd o shifft aruthrol gan yr ychydig gyfryngau sydd gyda ni yma yng Nghymru. Ond dydw i ddim yn siŵr a fyddai hynny wedi bod yn ddigon ynddo’i hunan. Wedi’r cyfan, ychydig sy’n cael eu newyddion o ffynonellau Cymreig gan amlaf.
Ifan Morgan Jones
Digidol
Awgrym ar-lein o’r ‘Oes Ar Ôl’
Ers imi sgwennu am lansiad y platfform digidol AM ar gyfer BARN mis Ebrill – gan wneud hynny yn nyddiau ola’r oes o’r blaen – mae’r holl ffordd ry’n ni’n ymwneud â gwaith celfyddydol wedi’i throi ben i waered. Mae hynny’n wir o ran y newid dros nos tuag at greu’n ddigidol, ond hefyd yn sgil y datod cymdeithasol y mae’r cyfnod wedi’i amlygu. Mae sôn am fynd ‘nôl i drefn’ wedi troi’n ymdeimlad o orfod gweld newid parhaol; nid oes sôn am ‘ail don’ yn y celfyddydau, ond yn hytrach am ‘Oes Cyn’, ac ‘Oes Ar Ôl’.
Roedd AM, felly, yn lwcus eu bod yn lansio ar drothwy’r pandemig, gan fod yna’n awr ganolfan naturiol ar gyfer casglu gwaith digidol Cymru. O’r cyfanswm rhyfeddol o gynnwys creadigol sydd wedi cael platfform yno hyd yma, un elfen sydd wedi fy nharo yw llwyddiant rhyfeddol y gwyliau celfyddydol wrth addasu i’r ‘tro digidol’.
Dylan Huw
Rhoi ‘Maniffesto Crist’ ar waith
Un o brif atgofion y bardd a’r newyddiaduwraig Karen Owen am ei blwyddyn gyntaf yn Ysgol Dyffryn Nantlle yw’r un o’r athro addysg grefyddol, y diweddar Gareth Maelor, yn dod i mewn i’r dosbarth gan chwifio Beibl ac yn dweud ‘Reit, dwi isio deud wrthach chi heddiw – dydi bob dim yn y Beibl ’ma ddim yn wir!’ Yna, saib a’r plant yn gegrwth, cyn i’r athro ychwanegu, ‘Ond, mae pob gwirionedd am fywyd yn y Beibl.’ A dyna gychwyn ar dymor o drafod a dehongli pethau sydd yn y Llyfr Mawr.
A hithau bellach wedi dechrau ar gyfnod newydd yn ei gyrfa fel arweinydd ar ddau gapel yn ei phentref genedigol, Pen-y-groes, bydd Karen yn mynd ati i ganfod perthnasedd cyfoes straeon y Beibl. Nid na fu’n gwneud hynny ers blynyddoedd mewn gwirionedd, wrth bregethu’n gynorthwyol ar y Sul. A gŵyr y rhai sy’n gyfarwydd â’i gwaith fel bardd, hefyd, am ei hochr ysbrydol.
Menna Baines
Adolygiad
Tynged iaith
The Gaelic Crisis in the Vernacular Community: A comprehensive sociolinguistic survey of Scottish Gaelic, Conchúr Ó Giollagáin et al. (Aberdeen University Press, £25)
Fydd yna ddim llyfr pwysicach i’w gyhoeddi eleni, i’r Gael nac i’r Cymro Cymraeg o ran hynny. Mae wedi derbyn sylw rhyngwladol yn y wasg a’r cyfryngau ac wedi arwain at drafodaethau gwleidyddol dwys yn Senedd yr Alban. Ac, yn bwysicaf oll, mae wedi esgor ar awydd yn y gymuned Aeleg ei hun i adolygu holl drywydd y polisïau iaith a ddarperir ar ei chyfer.
‘Scotland’s Gaelic language could die out in 10 years’, meddai CNN. Ydi hynny’n wir? Mae’n dibynnu ar beth a olygai wrth yr ymadrodd ‘marw’. Nid yw’n golygu na fydd yr iaith yn cael ei llefaru gan unigolion yng Nghaeredin a Glasgow, ac yn sicr ni feddylir na fydd rhwydwaith o siaradwyr ail iaith ar hyd a lled y byd ynghyd ag yn yr Alban ei hun. Yr honiad yn hytrach yw y bydd Gaeleg wedi darfod fel iaith gymunedol o fewn degawd, ac o graffu ar yr ystadegau a gynigir yn y llyfr, mae’n anodd anghytuno.
Simon Brooks
Materion y mis
Prifysgol Bangor – oes llwybr allan o’r llanast?
Pan gyhoeddodd Prifysgol Bangor, ar 10 Medi, fod hyd at 200 o swyddi – 10% o’r gweithlu – mewn perygl o ddiflannu, doedd hyn yn fawr o sioc i’r rhan fwyaf o’r gweithwyr. Mae’r sefyllfa ariannol wedi bod yn fregus iawn ers tro byd, yn bennaf oherwydd y dyledion enfawr sydd wedi cronni dros y blynyddoedd. Doedd dim angen adroddiadau gan arbenigwyr allanol i ddweud wrthym nad oedd Prifysgol Bangor mewn iechyd ariannol digonol i wrthsefyll ergyd Covid-19. Wrth daro ar gyd-aelodau o staff, mae’r sgwrs yn aml yn troi at y cylch diddiwedd o ‘ailstrwythuro’ bondigrybwyll. Mae rhai, fel hen filwyr yn cymharu creithiau, yn gofyn, ‘Sawl rownd o ddiswyddiadau wyt ti wedi byw trwyddyn nhw erbyn hyn?’
Y tu ôl i’r hiwmor tywyll, mae sefyllfa dywyllach byth. Wrth golli staff flwyddyn ar ôl blwyddyn, mae’r baich ar y sawl sydd ar ôl yn trymhau’n gyson.
Dyfrig Jones