Tachwedd 2021 / Rhifyn 706

Materion y mis

Diogelwch ein cynrychiolwyr seneddol

Roedd y newyddion hunllefus am lofruddiaeth Syr David Amess yn ergyd i bawb, yn enwedig i’r rhai ohonom oedd yn ei adnabod. Wedi’r cyfan, mae’r nifer o aelodau seneddol yn San Steffan yn ddigon tebyg i nifer y disgyblion mewn ysgol uwchradd fechan. Gan ein bod yn cydweithio mewn adeiladau gweddol gyfyng byddai pawb ohonom yn dod i adnabod ein gilydd. Roedd David bob amser â gwên lydan ar ei wyneb pan fyddwn yn ei weld ar un o goridorau’r Senedd. Yn Gristion cydwybodol, roedd yn eciwmenaidd ei feddylfryd gan gydnabod yr angen i grefyddwyr o bob credo gydweithio a chyd-fyw’n heddychlon. Mi fydd colled ar ei ôl.

Yn fy nghyfnod cynnar yn San Steffan ar ddechrau’r 1990au, digon ysgafn oedd lefel y diogelwch. Dyrnaid yn unig o’r heddlu yn y Senedd oedd yn arfog ac roedd yr arfau hynny’n guddiedig. Dros y blynyddoedd, ysywaeth, rhaid oedd dwysáu’r diogelwch.

Elfyn Llwyd
Mwy
Llyfrau

Morfudd a Dyddgu a fi

HOLI FFION DAFIS

Fel arfer, bydd Ffion Dafis yn rhannu ei hamser rhwng Caerdydd a Dolgellau, ond mae hi’n aros mewn bwthyn yn Llandwrog ar hyn o bryd, ‘Achos dwi angen cuddiad oddi wrth y byd!’ Mae hynny yn bennaf oherwydd ei bod hi ar fin dechrau cyfarwyddo dwy bennod o Stad ac wedi bod yn paratoi neu ‘prepio’ ers tair wythnos.

Ond drwy’r sgrin Zoom, mae’n cyfaddef ei bod hefyd yn nerfus oherwydd bod ei nofel gyntaf, Mori, ar fin cyrraedd y siopau.

‘Mae’n nerfusrwydd gwahanol, tydi? Mae pobol yn dal yn edrych ar ffrwyth dy lafur di, ond mae’n ddau gyfrwng hollol wahanol. Mae’r nofel wedi bod yn fy meddwl i ac yn cael ei llunio ers amser maith ond mae’r cyfarwyddo yn rhywbeth mwy byrhoedlog, ac efo’r nofel ti’n nerfus wrth feddwl tybed ydi pobol yn mynd i’w hoffi hi neu ei chasáu hi!’

Bethan Gwanas
Mwy

Meddwl ddwywaith cyn cerdded adref

Mae dros ddeufis wedi mynd heibio ers dedfrydu’r llofrudd Wayne Cozens i garchar am oes am gipio, treisio a lladd Sarah Everard yn Llundain. Dim ond cerdded adref oedd hi (#shewasjustwalkinghome) pan ataliwyd hi gan y plisman 48 oed a fanteisiodd ar ei swydd fel gwarchodwr y drefn gyhoeddus i’w gorfodi i mewn i’w gar, ei chaethiwo mewn cyffion, ac yna ei gyrru am ddegau o filltiroedd cyn ymosod yn rhywiol arni a rhoi terfyn ar ei bywyd ifanc.

Yn rhinwedd fy ngwaith fel gohebydd fe fûm yn bresennol yn ystod y tri degawd diwethaf mewn sawl achos yn Llysoedd y Goron ar hyd y de pan ddedfrydwyd llofruddion i garchar – yn ddynion a menywod. Mewn gwahanol wrandawiadau roedd tystiolaeth o gynnau tân yn fwriadol mewn cartref, saethu neu drywanu gyda chyllell, taflu cymar i waelod ffwrnais danbaid hyd yn oed. Roedden nhw i gyd yn droseddau erchyll. Ond eto gallaf ddweud i sicrwydd na phrofais erioed y fath ymateb ymhlith cydnabod benywaidd â’r hyn a fu i farwolaeth Sarah Everard.

Catrin Evans
Mwy
Amgylchedd

COP26 – gyda joch o dequila

Sut mae asesu’r risg hinsoddol sydd i gadwyn cynhyrchu tequila? Sut mae helpu ffermwyr cotwm India i oroesi tymereddau dros +40°C? Sut mae cydweithio gyda chymunedau brodorol Awstralia a Chile i addasu ar gyfer sychder? Dyma flas o waith asesydd risg newid hinsawdd mewn maes sydd wedi ffrwydro dros y chwe blynedd diwethaf. I COP21 a Chytundeb Paris y mae’r diolch am y chwyldro diweddar hwn – dwy garreg filltir hanesyddol pan unodd arweinwyr y byd i gydweithio tuag at un nod. Ddechrau mis Tachwedd yn Glasgow, yn COP26, mae gofyn i’n harweinwyr unwaith eto chwarae Duwiau, gyda dim llai na thynged dynoliaeth a holl gyfoeth ac amrywiaeth y blaned yn eu dwylo.

Ar hyn o bryd, mae targedau a pholisïau holl wledydd y byd yn ein gosod ar lwybr i gyrraedd codiad tymheredd o +2.6°C uwchben y lefelau a fodolai cyn y Chwyldro Diwydiannol. Mae hyn ymhell o darged Cytundeb Paris...

Erin Owain
Mwy
Darllen am ddim

Y Wladwriaeth Brydeinig a Senedd Cymru

I’r sawl yn ein plith nad yw yn ymglywed â swyn Prydeindod, mae yna rywbeth digon chwithig am y seremonïau a gynhelir i agor sesiynau newydd o’n Senedd genedlaethol. Prin mai gormodiaith yw dweud bod y rôl ganolog a chwaraeir yn y seremonïau hyn gan ddau o gonglfeini sefydliadol y wladwriaeth – y frenhiniaeth a’r lluoedd arfog Prydeinig – yn golygu fod y rhain yn ddiwrnodau lle mae modd teimlo nad yw’r Senedd yn perthyn i ni wedi’r cyfan.

O’m rhan fy hun, y filwriaeth sy’n peri’r prif rwystr. Nid wyf yn heddychwr ac rwy’n hapus i dderbyn nid yn unig bod elfen o rwysg yn rhan anhepgorol o unrhyw seremoni filwrol, ond ei bod yn briodol cynnwys y lluoedd arfog yn nefodaeth y wladwriaeth. Yn wir, rwy’n ddigon bodlon cyfaddef fy mod yn mwynhau ymweld ag amgueddfeydd milwrol pan gaf y cyfle i grwydro prifddinasoedd gwledydd eraill. Byddaf hefyd yn mynd i sbecian ar y milwyr hynny sy’n gwarchod senedd-dai a phalasau arlywyddol neu frenhinol yn eu lifrau seremonïol. Eto i gyd, pan fydd y fyddin Brydeinig yn ymgasglu y tu allan i’r Senedd gyda’u magnelau, eu cotiau cochion, eu hetiau croen arth a’u bidogau, ni allaf ond teimlo eu bod yn bresenoldeb anghydnaws os nad estron.

Am wn i, mae hyn yn adlewyrchu fy rhagdybiaethau a’m rhagfarnau i lawn cymaint â natur y lluoedd arfog eu hunain. Nid dyma’r lle i drafod y ffordd y mae prif ffrwd y mudiad cenedlaethol yng Nghymru (y tu mewn ac ymhell tu hwnt i rengoedd Plaid Cymru) wedi dyrchafu syniad penodol iawn o Gymreictod. Ond y gwir amdani yw bod y traddodiad sydd wedi fy ffurfio i yn anghysurus iawn hefo’r math o Gymreictod a welir ac a deimlir, er enghraifft, yng nghatrodau Cymreig y fyddin Brydeinig. Nid Cymreictod ‘go iawn’ mohono. Ochr arall y geiniog yw bod y lluoedd arfog eu hunain yn tueddu i fod yn anghysurus iawn hefo ffurfiau ar Gymreictod sydd (yn gynyddol) wedi eu dad-Brydeineiddio. Go brin fod yna unrhyw dir cyffredin rhwng y ddwy ochr.

Richard Wyn Jones

Cip ar weddill rhifyn Tachwedd

Gwersi CovidCatrin Elis Williams
Papurau PandoraDafydd ab Iago
Llygaid y byd ar Glasgow... ac ar ynysoedd y ShetlandWill Patterson
Holi Ieuan Wyn JonesVaughan Hughes
Cofio Hazel Charles Evans a Gerallt LlewelynMenna M. George ac Eryl Crump
Dannedd budr ond dadlennolDeri Tomos
Chwarae teg i weithwyr gofalElin Llwyd Morgan

Mwy
Celf

Ystof ac anwe – celfyddyd y garthen

Adolygiad o arddangosfa ‘O Dan y Gorchudd’, Oriel Davies

Arogl saim gwlân sy’n bwrw’r ymwelydd wrth agor drysau arddangosfa O Dan y Gorchudd yn Oriel Davies, y Drenewydd. Mae rheng ar ôl rheng o garthenni yn meddiannu’r oriel – rhai yn hongian o’r nenfwd ac eraill yn addurno’r waliau ac wedi’u pentyrru ar flychau gwyn. Amcan yr arddangosfa yw dangos rhagoriaeth ym myd gwehyddu cyfoes. Mae’n cynnwys darnau gan wneuthurwyr o bob cwr o Gymru a thu hwnt, o waith gwŷdd llaw i enghreifftiau wedi’u cynhyrchu â pheiriant. Mae’r deunydd crai yn amrywio o wlân oen ac alpaca i sidan a chotwm, llin a defnydd wedi’i ailgylchu.

Dyma ddathliad o batrymau sy’n basiant o linellau, sgwariau, diemwntau, trionglau a chylchoedd – rhai unlliw ac amryliw, mewn edafedd llwydion a lliwiau’r pridd a lliwiau llachar.

Mae’n briodol fod taith arddangosfa sy’n ymwneud â’r garthen wedi cyrraedd y Drenewydd – tref a welodd lewyrch mawr yn sgil twf y diwydiant gwlân.

Robyn Tomos
Mwy
Gwleidyddiaeth

Y Ffordd Gymreig – neoryddfrydiaeth a datganoli

Mae natur y trafod ar lwyddiannau a methiannau datganoli dros yr ugain mlynedd diwethaf wedi bod yn rhyfeddol o unffurf: ambell i feirniadaeth fechan, ychydig o bwyntio bys pleidiol, ond mudandod dadansoddol ar y cyfan ynghylch y gwirionedd amlwg, sef nad yw wedi delifro.

Ymgais yw’r gyfrol o ysgrifau The Welsh Way, a gyd-olygwyd gen i, i fagu’r hyder a’r aeddfedrwydd i drin y sefyllfa fel ag y mae. Un nodwedd o’r ‘Ffordd Gymreig’ yw cwrteisi gormodol, os nad gweniaith, ac nid felly, fel y gwyddys, y mae meithrin cymdeithas sifil iach.

Mae natur cyfranwyr y gyfrol – dros 25 ohonynt – yn sicrhau nad yw’n cwympo i’r un fagl. Dyma ymgyrchwyr ac academyddion sy’n fodlon herio a nifer ohonynt yn ddigon ifanc neu ymylol i fod wedi osgoi cael eu trwytho yn niwylliant nychlyd y gyhoeddfa Gymreig.
Ceir yma, felly, amrywiaeth o ddadansoddiadau sy’n amlygu nad yw datganoli wedi ein hachub ni rhag gwleidyddiaeth Thatcher…

Huw Williams
Mwy