Tachwedd 2023 / Rhifyn 730

Mae’r rhaglenni dogfen sy’n mynd i’r afael â stori Cymru o wahanol gefndiroedd ethnig wedi bod yn rhai yr oedd angen eu creu. Mae angen i ni glywed lleisiau’r Cymry modern o bob cefndir ethnig. Ac mi wn ein bod ni fel Cymry’n aml ychydig ar ei hôl hi gyda nifer o bethau sy’n digwydd yn y byd, felly mae’n hwyr glas i ni ddala lan. Yn wir, mae un o gyfranwyr y rhaglen Windrush: Rhwng Dau Fyd yn dweud, ‘Falle bod Cymru ddim yn barod am ein bodolaeth ni, ond ar y pwynt yma, tough luck.’ Wel, cweit.

Cyflwynir y rhaglen ddogfen feddylgar hon (a ddarlledwyd ar 22 Hydref) gan Emily Pemberton, merch o hil gymysg o Grangetown. Tua chychwyn y rhaglen mae hi’n datgan, ‘Ro’n i’n Jamaican cyn bo’ fi’n Gymraeg.’

Y stori fawr i ddod allan o Adolygiad Buddsoddi diweddar Cyngor Celfyddydau Cymru, heb os, oedd y penderfyniad i wrthod cais National Theatre Wales am gyllid hirdymor. Mae hyn yn bygwth dyfodol y cwmni, ond hefyd yn codi cwestiwn ynglŷn â’r prosiect ehangach yr oedd NTW yn rhan ohono.

Ryw chwarter canrif yn ôl, ar drothwy’r filrif, cyhoeddodd CCC gynllun i resymoli ei bortffolio o gwmnïau a sefydliadau refeniw hirdymor, gyda’r nod o ‘ariannu llai yn well’. Gan hynny, torrwyd cyllid nifer o gwmnïau hirsefydlog (gan gynnwys, ym maes y theatr, Brith Gof a Made in Wales); ond lliniarwyd poen y broses hon trwy haeru y byddai proffil y rheini a dderbyniai’r arian mawr gymaint â hynny’n uwch, ac y caent eu brandio’n gwmnïau ‘cenedlaethol’ yn eu maes. O fewn rhai blynyddoedd (eithr heb ddeillio’n gwbl uniongyrchol o’r penderfyniad hwn), crëwyd – ymysg eraill – Theatr Genedlaethol Cymru a National Theatre Wales.

O’r cychwyn, roedd rhywbeth anffortunus o neo‑ryddfrydol am y cynllun hwn.

Fydd dim rhaid galw’r etholiad nesaf tan 17 Rhagfyr 2024, ond pryd bynnag y’i cynhelir caiff ei ymladd dan amgylchiadau newydd sbon yng Nghymru. Bydd y gostyngiad o 20% yn nifer ein hetholaethau yn cael cryn effaith ar y map gwleidyddol. Ond nid dyna’r ystyriaeth bennaf ym mhob etholaeth.

Wrth reswm, bydd y Torïaid mwyaf enwadol ac unllygeidiog – neu’r rheini sy’n cael eu gwahodd i eistedd ar soffa wyrddlas Y Byd yn ei Le – am geisio gwadu’r peth. Ond i bawb arall mae’n gwbl amlwg fod y llywodraeth Brydeinig bresennol wedi hen redeg allan o stêm. Oedd, roedd Rishi Sunak yn wynebu talcen caled wrth geisio olynu dau brif weinidog mor annigonol. Serch hynny, roedd gennym hawl i ddisgwyl gwell na’r hyn a gafwyd. Hyd yn oed o’i gymharu â llygredd a diffyg cyfeiriad cyfnod Boris Johnson a gwallgofrwydd ennyd fechan Liz Truss, mae Sunak wedi profi’n arweinydd rhyfeddol o ddi‑glem.

Y partïo gwyllt yn Downing Street tra oedd y gweddill ohonom yn ceisio ufuddhau i’r rheolau a grëwyd yn yr union adeilad hwnnw fydd, yn bendifaddau, yn diffinio teyrnasiad y cyntaf o’r drindod. Bob tro y byddwn yn dwyn i gof gwta fis a hanner yr ail wrth y llyw, dichon y cawn ein hatgoffa am y chwalfa a grëwyd gan y gyllideb fwyaf trychinebus yn hanes modern y wladwriaeth hon. Amser a ddengys beth fydd flaenaf yn y cof wrth ystyried cyfnod y prif weinidog presennol. Eto i gyd, mae’n anodd credu na fydd ei araith gerbron cynhadledd flynyddol ei blaid ym Manceinion ddechrau Hydref 2023 yn cael lle canolog.